Götürmək Azərbaycan dilində ən qədim və geniş yayılmış feillərdən biridir. Sözün əsas mənası “bir şeyi bir yerdən qaldırmaq, ələ almaq, özünə tərəf çəkmək, yerini dəyişmək və ya sahib olmaq” deməkdir. “Götürmək” felinin leksik-sintaktik cəhətdən çoxlu mənaları və işlənmə formaları var. Ən birinci anlamı hərəkət bildirir: məsələn, “kitabı götürdüm”, “daş götürdü”, “qələm götür”. Burada insan və ya subyekt müəyyən bir obyekti ələ alır, hərəkət etdirir və onun yerini dəyişir.
İkinci anlam – kiminsə və ya nəyinsə üzərində sahiblik və ya ixtiyar əldə etməkdir. Məsələn, “vəzifəni götürdü”, “idarəni götürdülər”, “məsuliyyəti götürmək”. Burada söz artıq sadəcə fiziki hərəkət deyil, həm də mənəvi, sosial və ya hüquqi proses bildirir.
Üçüncü istiqamət: məcazi mənada “qəbul etmək, razılaşmaq, icazə vermək, öz öhdəsinə götürmək” kimi işlədilir: “təklifi götürdü”, “bu işi götürürsən?” və s.
Götürmək feilinin etimologiyası və tarixi kökləri
Götürmək sözü qədim türk dillərində də mövcuddur və kökü “göt-” (qaldırmaq, ələ almaq, özünə tərəf çəkmək) kök morfemindən yaranıb. “-ür” və “-mək” isə felin zaman və təsriflənmə formasını bildirir. Türk dillərinin leksik inkişafında “götürmək” feili həm fiziki, həm də məcazi mənada işlədilib, Oğuz, Qıpçaq, Uyğur və digər türk dillərində paralel formalar tapmaq mümkündür.
Azərbaycan dilində bu feil həm xalq danışığında, həm də klassik və müasir ədəbi dildə öz aktuallığını və geniş işləkliyini qoruyub saxlayır. Orta əsrlərdən bəri yazılı ədəbiyyatda və şifahi xalq yaradıcılığında “götürmək” feili müxtəlif mənalarda işlədilib.
Götürmək feilinin izahlı və ensiklopedik lüğətlərdə verilişi
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “götürmək” feilinin onlarla işlənmə nümunəsi göstərilir:
- Əldə etmək, ələ almaq: “Kitabı götür.”
- Bir yerdən başqa yerə qaldırmaq: “Süfrəni götür.”
- Özünə tərəf çəkmək: “Qapını götür.”
- Sahib olmaq, öhdəsinə almaq: “Cavabdehliyi götürdü.”
- Seçmək, götürmək: “Hədiyyə götür.”
- Qəbul etmək, razılaşmaq: “Sualı götürdü.”
- Bir yerdən çıxarıb aparmaq: “Qonaqları maşınla götürdü.”
Lüğətlərdə feil həm fiziki, həm də mənəvi, hüquqi, sosial, məcazi və frazeoloji mənalarda işlədilir.
Götürmək feilinin qrammatik formaları və təsrifləri
Azərbaycan dilində götürmək feili kök forma olmaqla yanaşı, bütün zamanlarda və şəxs formalarında təsriflənə bilir: götürür, götürdü, götürəcək, götürürdü, götürmüşdü, götür, götürmə, götürsün və s. Bu, feilin dilimizdə yüksək işləkliyinin və leksik çevikliyinin göstəricisidir.
Qrammatik baxımdan feil həm keçidli, həm də keçidsiz işlənə bilər. Məsələn, “O, kitabı götürdü” (keçidli), “Əli götürdü” (keçidsiz, bəzən məcazi).
Götürmək feilinin frazeoloji və məcazi işlənmə formaları
Azərbaycan dilində götürmək feili bir çox frazeoloji birləşmələrdə və deyimlərdə işlədilir. Bunlardan ən məşhurları aşağıdakılardır:
- Götür-qoy etmək: bir məsələ barədə dərin düşünmək, tərəddüd etmək.
- Götür-başına: məsuliyyət almaq, yükü boynuna götürmək.
- Ağlına götürmək: nəyisə fikirləşmək, düşünmək.
- Söz götürmək: irad və ya məsləhəti qəbul etmək.
- Çiyinlərinə götürmək: böyük məsuliyyətin altına girmək.
- Gözə götürmək: birinin, bir şeyin qarşısına çıxmağa cəsarət etmək.
- Yada götürmək: yadda saxlamaq, xatırlamaq.
Bu frazeoloji birləşmələrdə götürmək sözü həm mənəvi, həm də sosial-mədəni dəyərlərlə yüklənir.
Götürmək feilinin hüquqi, inzibati və sosial sferada istifadəsi
Müasir hüquq və inzibati leksikonda “götürmək” feili tez-tez işlədilir. Məsələn, “icazə götürmək”, “vəzifə götürmək”, “qəbul etmək və öhdəsinə götürmək”, “əmlak götürmək”, “işə götürülmək”, “xəstəni qəbul edib müalicəyə götürmək” və s.
Burada feil həm şəxsin yeni status alması, həm də hüquqi məsuliyyətin və öhdəliyin üzərinə götürülməsi kimi işlədilir. Sosial həyatın bir çox sahələrində, ailə və iş münasibətlərində də bu feil geniş yayılıb.
Götürmək feilinin ədəbiyyatda və xalq yaradıcılığında işlənməsi
Azərbaycan ədəbiyyatında və xalq yaradıcılığında “götürmək” feili həm obrazlı, həm də birbaşa mənada işlədilib. Xalq mahnılarında “yarın əlini götürdüm”, dastanlarda “silah götürdü, döyüşə atıldı”, atalar sözlərində “min ölç, bir götür” və s.
Müasir nəsr və poeziyada “götürmək” sözü obrazın daxili psixoloji aləminin, onun dünyaya münasibətinin, qərar vermə, riskə getmə, seçim etmək və yeni həyat yolu seçmək kimi məqamların təsvirində istifadə edilir.
Götürmək feilinin məcazi və sosial-psixoloji məna qatları
Götürmək feili məcazi mənada insanın bir məsələni qəbul etməsi, məsuliyyətin altına girməsi, hər hansı bir sosial və ya psixoloji yükü öz üzərinə götürməsi mənasında geniş yayılıb. Məsələn, “bu ağır yükü üzərinə götürmək”, “dərdi ürəyinə götürmək”, “qorxusunu üstünə götürmək” və s.
Sosial və psixoloji mühitdə götürmək insanın cəsarətini, sosial rolunu, şəxsiyyətinin yetkinliyini və ictimai münasibətlərdəki mövqeyini göstərir.
Götürmək feilinin gündəlik həyatda və məişətdə istifadəsi
Götürmək gündəlik həyatın, məişətin və sadə ünsiyyətin ayrılmaz hissəsidir. Mağazadan məhsul götürmək, evdə nəyisə yerindən götürüb başqa yerə qoymaq, kimdənsə borc götürmək, kitabxanadan kitab götürmək və s. kimi situasiyalarda istifadə olunur.
Götürmək həm də əxlaqi və etik çalarda işlədilir: “günahı öz üzərinə götürmək”, “birinin dərdini öz boynuna götürmək”.
Götürmək feilinin müxtəlif sahələrdə xüsusi anlamları
Elm, texnika, iqtisadiyyat, tibbdə götürmək feilinin spesifik istifadəsi var. Tibbdə “qan götürmək”, “analiz götürmək”; iqtisadiyyatda “kredit götürmək”, “risk götürmək”; elmdə “nümunə götürmək”; texnikada “göstərici götürmək”, “ölçü götürmək” və s.
Bu, feilin universallığını, dilin bütün funksional sferalarında işlənə bilməsini sübut edir.
Götürmək Azərbaycan dilində həm fiziki, həm məcazi, həm də sosial və psixoloji mənaları özündə birləşdirən çoxşaxəli və əsas feillərdən biridir. Bu feil gündəlik həyat, hüquq, ədəbiyyat, psixologiya, elm və texnika sahəsində mühüm yer tutur. Götürmək insanın fəaliyyətini, qərar verməsini, sosial və mənəvi yükü üzərinə götürmək qabiliyyətini, obyekt və dəyərlər arasındakı münasibətləri ifadə edir. Azərbaycan dilində bu feil çoxsaylı frazeoloji birləşmələrin, deyimlərin, atalar sözlərinin, həmçinin bədii təsvir vasitələrinin əsasını təşkil edir və daim işlək, canlı və aktual olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Əldə etmək, bir şeyi qaldırmaq, ələ almaq, yerini dəyişmək və ya sahib olmaq deməkdir.
Hüquq, tibb, elm, texnika, gündəlik məişət, ədəbiyyat, sosial və psixoloji münasibətlərdə geniş istifadə olunur.
Götür-qoy etmək, ağlına götürmək, söz götürmək, çiyinlərinə götürmək, gözə götürmək, yada götürmək və s.
Qədim türk dillərindən gəlir, kökü “göt-” (qaldırmaq, ələ almaq), “-ür” və “-mək” isə felin zaman və təsrif formasını bildirir.
Məsuliyyət, risk, fikir, yük, günah, dərd və s. mənəvi və sosial yükü öz üzərinə almaq, qəbul etmək.
Götürür, götürdü, götürəcək, götürürdü, götürmüşdü, götür, götürmə, götürsün və s. formalarda işlədilir.
Mağazadan məhsul götürmək, kitab götürmək, borc götürmək, analiz götürmək və s. kimi sadə məişət nümunələrində.
Qərar vermə, riskə getmək, sosial rol və məsuliyyət almaq kimi psixoloji və ictimai məna daşıyır.
Obrazların hərəkəti, qərarı, daxili mübarizəsi və həyatdakı mövqeyi bu feillə ifadə olunur.
Əldə etmək, qaldırmaq, icra etmək, qəbul etmək, sahib olmaq, öhdəsinə almaq, seçmək və s.
