Göy Məscid: Tarixi, Memarlığı, Bərpa Prosesi

İrəvan şəhəri, əsrlər boyu Qafqazın ən mühüm tarixi və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi formalaşıb. Bu şəhərin keçmişində müxtəlif xalqların, dinlərin və sivilizasiyaların izləri aydın şəkildə seçilir. İrəvanın tarixi siluetində özünəməxsus yer tutan memarlıq abidələrindən biri də Göy Məsciddir. Göy Məscid, yalnız dini məkan olmaqdan əlavə, Azərbaycan mədəni irsinin, İslam memarlığının və regionun tarixi-mədəni həyatının simvoluna çevrilib. Onun varlığı İrəvanın Azərbaycan və İslam mədəniyyətində tutduğu mövqeyin canlı sübutudur.

Göy Məscid təkcə ibadətgah deyil, həm də şəhərin tarixində, sosial həyatında və memarlıq landşaftında dərin iz buraxmış abidədir. Bu məscid əsrlər boyunca İrəvanın mərkəzində yerləşib, ticarət yollarının, karvansaraların və məhəllələrin həyatına ritm verib. XVIII əsrdən etibarən bölgədəki Azərbaycanlıların dini, maarif və mədəni mərkəzi olmuş Göy Məscid, zaman-zaman müxtəlif siyasi və ictimai proseslərin təsiri ilə öz taleyini yaşayıb. Onun bənzərsizliyi yalnız memarlıq elementlərində, rəng çalarlarında və naxışlarında deyil, həm də İrəvanın çoxmədəniyyətli tarixindədir.

Yaranma Tarixi və Əsası: Göy Məscidin Qədim İrəvanın Simalarında

Göy Məscidin əsası XVIII əsrin ortalarında, İrəvan xanlığının siyasi və iqtisadi inkişaf dövründə qoyulub. Abidənin tikintisi tarixçilərin əksəriyyəti tərəfindən 1760-cı illərə aid edilir. O dövrdə İrəvan şəhəri Azərbaycanın əsas mədəni və iqtisadi mərkəzlərindən biri kimi formalaşırdı və şəhərin əhalisinin böyük hissəsini azərbaycanlılar təşkil edirdi. Məscidin inşası bilavasitə xanlıq hakimiyyətinin və yerli icmanın təşəbbüsü ilə gerçəkləşib.

Tarixi mənbələrə görə, Göy Məscid İrəvanın məhəllə sistemi üzrə ən böyük, ən abad və ən zəngin bəzədilmiş dini abidəsi olub. Tikili, şəhərin ortasında — ticarət və ictimai həyatın mərkəzində, karvansaralar, bazar və müxtəlif məhəllələrlə birgə, şəhərin ictimai mənzərəsini tamamlayırdı. Məscid həm gündəlik ibadət yeri, həm də dini mərasimlərin, ictimai yığıncaqların, tədris və maarif tədbirlərinin keçirildiyi mərkəz kimi xidmət edib.

İnşaat materialları, texnika və dizayn baxımından Göy Məscid klassik Şərq memarlığının ənənələrinə əsaslanır. Qumlu kərpic, bənövşəyi və göy rəngli kaşılar, ağ mərmər və naxışlı şəbəkələr abidənin estetik gözəlliyini və funksionallığını təmin edirdi. Tikilinin əsas nişanəsi isə minarə, geniş həyət və möhtəşəm giriş portalı olub. Bütün bu elementlər Göy Məscidi Qafqazda analoqu olmayan memarlıq abidəsinə çevirirdi.

Memarlıq Özəllikləri və Bədii Qatlar: Göy Məscidin Bənzərsiz Gözəlliyi

Göy Məscid, memarlıq baxımından həm Azərbaycan, həm də İran və Şərq İslam memarlıq məktəblərinin təsirini əks etdirir. Dördbucaqlı plan üzərində inşa olunan məscid geniş həyətə, monumental giriş portalına, əsas ibadət zalına, günbəzi və minarəyə malikdir. Girişdəki bədii kaşılar, geometrik naxışlar, şəbəkə və ornamentlər məscidin əsas vizual dəyərləridir.

Məscidin ən fərqli xüsusiyyəti onun göy rəngli kaşılarla bəzədilmiş portalı və günbəzidir. Göy çalarları yalnız abidənin adını müəyyənləşdirməyib, həm də ona Qafqaz memarlığında yeni rəng, ahəng və simvolika gətirib. Abidədə İslam memarlığının əsas motivləri — ayə və hədislərdən ibarət kalliqrafik yazılar, bitki və riyazi naxışlar, şəbəkə işləri geniş istifadə olunub.

Abidənin əsas hissələri:

• Giriş portalı və həyət
• Əsas ibadət zalı
• Qadınlar üçün xüsusi bölmə
• Minarə və yan binalar
• Mədrəsə otaqları və kitabxana

Göy Məscid memarlıqda funksionallıqla estetikani, ənənə ilə yeniliyi, İslam fəlsəfəsi ilə Azərbaycan zövqünü vəhdət şəklində birləşdirib.

İrəvanın Sosial və İctimai Həyatında Göy Məscidin Rolu

Göy Məscid yalnız dini və memarlıq abidəsi deyil, həm də İrəvanın sosial-mədəni həyatında mərkəzi rola malik olub. XIX əsrin əvvəllərindən XX əsrin əvvəllərinə qədər məscid şəhərin azərbaycanlı və ümumilikdə müsəlman əhalisinin həyatında başlıca ibadət və maarif mərkəzi kimi fəaliyyət göstərirdi. Bütün dini mərasimlər, böyük bayramlar, cümə namazları, toy və anım mərasimləri məhz bu məkanda keçirilirdi.

Məscidin ətrafında yerləşən karvansara, bazar, məktəb və mədrəsə məhəllələri şəhərin iqtisadi və sosial həyatının əsasını təşkil edirdi. Göy Məscid, təhsil və elm ocağı kimi də tanınırdı. Burada Quran dərsləri, İslam hüququ, məntiq və ədəbiyyat tədris olunurdu. Məscidin kitabxanası dövrün ən zəngin ədəbi və elmi mənbələrindən sayılırdı.

Abidə həm də müxtəlif millət və dinlərin dialoqu üçün bir platforma rolunu oynayırdı. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhərində baş verən sosial dəyişikliklər, əhali strukturunun dəyişməsi və siyasi proseslər Göy Məscidin ictimai əhəmiyyətinə də təsir edib. Məscid yalnız dini deyil, həm də maarifçi və ictimai rolunu saxlayıb.

Siyasi Dəyişikliklər və Göy Məscidin Taleyi

İrəvan tarixində baş verən siyasi dəyişikliklər, o cümlədən Rusiya imperiyasının işğalı, sonrakı dövrlərdə erməni dövlətinin yaradılması və azərbaycanlı əhalinin köçürülməsi Göy Məscidin taleyinə birbaşa təsir edib. XX əsrin əvvəllərində əhalinin etnik tərkibinin zorla dəyişdirilməsi, şəhərin azərbaycanlı əhalisinin kütləvi şəkildə deportasiyası abidənin də fəaliyyətini zəiflətdi.

Sovet dövründə dini abidələrin, məscid və kilsələrin çoxu ya bağlanıb, ya da müxtəlif təsərrüfat məqsədləri üçün istifadə olunub. Göy Məscid də bu aqibətdən sığortalanmayıb. Məscidin binası uzun müddət anbar, muzey və başqa dünyəvi məqsədlərlə istifadə edilib. Bütün bu illərdə memarlıq strukturu, interyer və eksteryer əhəmiyyətli şəkildə zərər görüb, dini və mədəni missiyası pozulub.

Lakin, bütün təzyiqlərə baxmayaraq, Göy Məscid öz memarlıq və bədii orijinallığını qismən qorumağı bacarıb. Abidənin yaşaması, tarixə və yaddaşa həkk olunması Azərbaycan xalqının mədəni irsinə sadiqliyinin, yaddaş və kimlik duyğusunun gücünü əks etdirir.

Bərpa Prosesi və İranda Azərbaycan Mədəni İrsinin Qorunması

1990-cı illərdən başlayaraq, İranda və beynəlxalq ictimaiyyətdə artan mədəni irsə maraq Göy Məscidin yenidən gündəmə gəlməsinə səbəb oldu. İran İslam Respublikası və Azərbaycan Respublikası arasında mədəni əməkdaşlığın inkişafı bu abidənin bərpasına və qorunmasına şərait yaratdı. 1996-cı ildən etibarən məscidin yenidən əsaslı təmir və bərpa prosesi həyata keçirilib.

Bərpa işləri zamanı məscidin orijinal memarlıq üslubu, kaşı işləri, naxışlar və minarə forması maksimum qorunub saxlanılıb. Hazırda məscid İranda yaşayan müsəlman azərbaycanlıların, diplomatların və turistlərin ziyarətgahına çevrilib. Məscid həm dini mərasimlər, həm də mədəni tədbirlər üçün açıqdır.

Bu proses təkcə bir abidənin deyil, bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin, dini irsinin və tarixi yaddaşının qorunması baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır. Bərpa layihəsi Azərbaycanın mədəni diplomatiyası üçün də xüsusi nümunədir.

Göy Məscid: Azərbaycan Mədəniyyətinin Qlobal Tanıdılması və Diplomatik Rolu

Məscidin qorunması və fəaliyyətinin bərpası beynəlxalq miqyasda da əhəmiyyətli hadisə sayılır. UNESCO və digər beynəlxalq təşkilatlar Göy Məscidin regional və qlobal mədəni irs nümunəsi kimi tanıdılmasını xüsusi qeyd edir. Azərbaycan dövləti bu abidənin beynəlxalq səviyyədə tanıdılması, tarixi həqiqətlərin təbliği və mədəni irsin müdafiəsi üçün davamlı tədbirlər görür.

Göy Məscid təkcə dini ibadət yeri deyil, həm də Azərbaycan diasporu, İslam aləmi və Qafqaz regionu üçün identiklik simvoludur. Bu abidə ölkənin mədəni diplomatiyasında, Azərbaycanın tarixi haqlarının və irsinin müdafiəsində xüsusi yer tutur. Məscid müasir dövrdə də elmi konfranslar, sərgilər və beynəlxalq tədbirlər üçün platformaya çevrilib.

Beynəlxalq arenada Göy Məscidin bərpası və qorunması regionda dinlərarası və mədəniyyətlərarası dialoqun inkişafına da müsbət təsir göstərir. Bu, Azərbaycanın multikulturalizm siyasətinin real nəticələrindən biridir.

Göy Məscidə Dair Tarixi Mənbələr və Arxiv Sənədləri

Göy Məscidin tarixi barədə zəngin mənbələr və arxiv materialları mövcuddur. Qafqazın XVIII-XIX əsr tarixinə dair səyahətnamələrdə, xanlıqlar dövrünə aid rəsmi sənədlərdə, rus və Avropa səyyahlarının xatirələrində məscid haqqında geniş məlumat verilib. Həmçinin XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində tərtib olunan şəhər planlarında, rəsmi statistik hesabatlarda Göy Məscid və onun ətrafındakı məhəllələrin yerləşməsi, əhali tərkibi və sosial-mədəni həyatı əks olunub.

SSRİ dövrünün sənədlərində də məscidin sonrakı taleyi, bərpa və təyinatı ilə bağlı çoxsaylı məlumat tapmaq mümkündür. Arxiv materialları yalnız Azərbaycan deyil, həm də Rusiya, İran və Avropa mənbələrində saxlanılır.

Tarixi mənbələrin analizi Göy Məscidin İrəvan şəhərinin tarixindəki rolunu, azərbaycanlıların sosial-mədəni həyatındakı əhəmiyyətini, mədəni irs kimi qorunmasının vacibliyini təsdiqləyir. Müasir dövrdə bu arxivlərin araşdırılması abidənin tarixini tam şəkildə bərpa etməyə imkan verir.

Göy Məscidin Tarixi, Memarlıq və Bərpa Mərhələləri

Göy Məscidin Azərbaycan Yaddaşında Yeri

Göy Məscidin müasir qorunması və istifadəsi Azərbaycan xalqı üçün təkcə tarixi-mədəni dəyər deyil, həm də gələcək nəsillərə ötürülən yaddaş kodudur. Azərbaycan dövləti və cəmiyyəti üçün bu abidənin yaşadılması milli irsin, İslam mədəniyyətinin, tolerantlıq və multikulturalizmin davamlılığının rəmzidir. Hər bir azərbaycanlı üçün İrəvan Göy Məscidi doğma şəhərin, itirilmiş torpaqların və keçmişin canlı simvoludur.

Gələcəkdə məscidin bərpa, tədqiqat, təbliğ və mədəni diplomatiya vasitəsilə daha geniş tanıdılması, yeni layihələrin həyata keçirilməsi və beynəlxalq statusunun daha da möhkəmləndirilməsi əsas məqsədlərdəndir. Məscid regionda sülh və qarşılıqlı anlaşmanın, İslam və Azərbaycan mədəniyyətinin simvolu olaraq gələcək nəsillər üçün də aktuallığını qoruyacaq.

Ən Çox Verilən Suallar