Göy Məscid ( Bakı) : Memarlıq Xüsusiyyətləri, Tarixi Yaranma Dövrü

Azərbaycan paytaxtı Bakı tarix boyu Qafqazın ən mühüm dini, mədəni və iqtisadi mərkəzlərindən biri kimi tanınıb. Şəhərin qədim İçərişəhər məhəlləsində yerləşən Göy Məscid (digər adı ilə “Məhəmməd məscidi”) bu irsin ən parlaq nümunələrindəndir. Göy Məscid yalnız dini ibadət məkanı yox, həm də Azərbaycanın memarlıq, sənət və şəhərsalma tarixinin canlı şahididir. Bu məscid əsrlər boyu Bakının ictimai, dini və mədəni həyatında xüsusi rol oynayıb, burada minlərlə insan ibadət, elm və təhsil yolunda bir araya gəlib.

Göy Məscid Azərbaycanın orta əsrlər islam memarlığı ənənəsini, dini-sosial həyatını və etnik-mədəni müxtəlifliyini özündə cəmləşdirir. Onun quruluşunda qədim Şərq memarlığı ilə yerli bədii ənənələr birləşərək unikal üslub formalaşdırıb. Məscidin adı məhz günbəzində və interyerində geniş istifadə olunan göy (firuzəyi) keramikadan qaynaqlanır. Bu gün Göy Məscid həm yerli sakinlərin, həm də turistlərin ən çox ziyarət etdiyi məkanlardan biri, Bakının tarixi siluetinin ayrılmaz hissəsidir.

Göy Məscidin yerləşməsi və ətraf mühiti

Göy Məscid Bakının İçərişəhər adlanan qədim məhəlləsində, Qoşa Qala qapısının yaxınlığında yerləşir. İçərişəhər UNESCO-nun Dünya İrsi siyahısına daxil edildiyindən, buradakı bütün memarlıq abidələri, o cümlədən Göy Məscid, dövlət tərəfindən xüsusi qorunur. Məscidin ətrafı Bakı şəhərinin ən qədim küçə və meydanlarına, tarixi hamam və karvansaralara açılır.

Göy Məscidin yerləşdiyi ərazi həm şəhər mədəniyyətinin, həm də dini həyatının mərkəzi kimi çıxış edir. Ətrafında Şirvanşahlar sarayı, Qız qalası, Buxara karvansarası və digər tarixi abidələr mövcuddur. Bu mühit məscidin şəhərsalma və ictimai həyatda nə qədər önəmli yer tutduğunu göstərir.

Tarixi yaranma dövrü və memarlıq üslubu

Göy Məscidin inşa tarixi XII əsrin əvvəllərinə, Səlcuqilər və Şirvanşahlar dövrünə təsadüf edir. Məscidin tikintisi ilə bağlı bir neçə fərqli versiya olsa da, alimlərin əksəriyyəti abidənin 1309-cu ildə inşa edildiyini qəbul edir. Məscidin memarı kimi adətən Məhəmməd ibn Abubəkrin adı çəkilir.

Memarlıq baxımından Göy Məscid Azərbaycan-Şirvan memarlıq məktəbinin ən səciyyəvi nümunələrindən biridir. Məscidin planda düzbucaqlı zalı, qübbəsi, portalı, minarəsi və rəngarəng mozaika dekorları var. Xüsusilə günbəzin və divarların üzərindəki göy rəngli kaşı (keramika) bəzəklər onun adının yaranmasına səbəb olub.

Memarlıq xüsusiyyətləri və bədii bəzəkləri

Göy Məscidin ən böyük fərqləndirici cəhəti interyer və eksteryerinin firuzəyi, tünd göy, qəhvəyi və ağ rəngli kaşılarla bəzədilməsidir. Günbəzin mərkəzində və əsas portallarında Qurani-Kərim ayələri, ornamentlər və bitki motivləri geniş yer tutur. Məscidin tağları, pəncərələri və daş üzərindəki naxışlar yerli sənətkarların ustalığından xəbər verir.

Giriş hissəsində, portalda zəngin ornamentlər və Kufilikdə yazılmış Quran ayələri diqqət çəkir. Günbəzdə göy rəngin müxtəlif çalarları simvolik olaraq səmavi aləmi, ruhi paklığı və Allahın əzəmətini ifadə edir. Hər bir detal abidənin həm dini, həm bədii, həm də memarlıq baxımından dərin mənaya malik olduğunu göstərir.

Məscidin dini və ictimai həyatda rolu

Göy Məscid əsrlər boyu Bakı əhalisinin əsas dini məbədi kimi xidmət edib. Burada gündəlik namazlar, dini bayramlar, Quran oxunuşları və dini maarifləndirmə tədbirləri təşkil olunub. Məscid yalnız ibadət yeri yox, həm də dini tədris və ictimai birliyin mərkəzi kimi çıxış edib.

Burada yerli alimlər, şeyxlər, dini liderlər çıxış edərək, əhali arasında elm, ədalət və mənəviyyatın yayılmasına çalışıblar. Məscidin həyətində və ətrafında vaxtilə dini məktəblər və kitabxanalar fəaliyyət göstərib, dini-elmi mühit formalaşıb. Bu, Göy Məscidin təkcə dini deyil, eyni zamanda maarifçilik və ictimaiyyətçilik mərkəzi olmasını sübut edir.

Tarixi hadisələr və bərpa işləri

Göy Məscid uzun əsrlər boyunca bir sıra tarixi hadisələrin şahidi olub. Zaman-zaman baş vermiş təbii fəlakətlər, müharibə və sosial dəyişikliklər məscidin bir neçə dəfə dağılmasına, zədələnməsinə səbəb olub. Xüsusilə XIX–XX əsrlərdə məscid bir neçə dəfə təmir və bərpa edilib.

Sovet dövründə məscid uzun müddət bağlanıb, müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunub, lakin müstəqillikdən sonra dövlət və İslam icmasının təşəbbüsü ilə orijinal görkəmi bərpa olunub. Son bərpa işləri zamanı abidənin bütün memarlıq elementləri, keramikaları, daşları və naxışları diqqətlə təmizlənib və yenilənib.

Məscidin mədəni-turistik əhəmiyyəti

Bu gün Göy Məscid təkcə dini mərkəz kimi yox, həm də Bakı şəhərinin əsas turistik məkanlarından biridir. Burada həm yerli, həm də xarici turistlərə ekskursiyalar təşkil olunur, məscidin tarixi, memarlıq xüsusiyyətləri və dini rolu izah edilir. Məscidin daxilində və həyətində təşkil olunan tədbirlər, dini mərasimlər və sənət sərgiləri onun ictimai və mədəni əhəmiyyətini artırır.

Göy Məscid turistlərə qədim Bakının dini-memarlıq mühitini birbaşa hiss etməyə imkan verir. Məscidin yerləşdiyi İçərişəhər kompleksində olmaq, burada tarixi ab-havanı duymaq, əsrlərdən gələn azan səsini dinləmək hər bir qonaqda dərin təsir buraxır.

İctimaiyyətin və dövlətin məscidə münasibəti

Azərbaycan dövləti və yerli ictimaiyyət Göy Məscidin qorunmasına, bərpasına və fəaliyyətinin təmin olunmasına daim xüsusi diqqət ayırır. Məscid, digər tarixi abidələr kimi, ölkə rəhbərliyi və dini idarə tərəfindən qorunan, dövlət reyestrində qeydiyyata alınan abidədir. Onun ətrafında abadlıq işləri, maarifləndirici layihələr və sosial tədbirlər müntəzəm həyata keçirilir.

Məscidin fəaliyyəti İslam icması, Bakı şəhər icra hakimiyyəti və Mədəni İrsin Qorunması üzrə dövlət qurumları tərəfindən nəzarətdə saxlanılır. Bu, həm dini-mədəni irsin qorunmasına, həm də gələcək nəsillərə ötürülməsinə imkan yaradır.

Göy Məscid və Azərbaycan İslam mədəniyyətində yeri

Göy Məscid Azərbaycanın İslam mədəniyyəti tarixində xüsusi yer tutur. O, təkcə memarlıq və sənət abidəsi deyil, həm də ölkənin dini tolerantlıq, multikulturalizm və mənəvi zənginlik ənənələrinin canlı simvoludur. Burada müxtəlif dövrlərdə müxtəlif dini təriqətlərin nümayəndələri ibadət edib, elm və mədəniyyət naminə birləşiblər.

Məscid ölkənin milli və dini vəhdətinin, xalqın ruhani dəyərlərə sadiqliyinin göstəricisidir. Onun tarixində qorunan miras, yeni nəslə və bütün insanlığa sevgi, barış və sülh mesajı verir.

Müasir dövrdə Göy Məscidin rolu və gələcək perspektivləri

Müasir dövrdə Göy Məscid, Bakının dini və sosial həyatında aktiv şəkildə iştirak edir. Burada gündəlik namazlar, cümə və bayram mərasimləri, dini dərslər və sosial layihələr həyata keçirilir. Məscidin idarəçiliyi İslam icması tərəfindən həyata keçirilir və onun fəaliyyəti geniş ictimaiyyət üçün açıqdır.

Gələcəkdə də Göy Məscidin dini, mədəni və turistik əhəmiyyətinin daha da artacağı, burada yeni maarifçilik və dini-mədəni layihələrin həyata keçiriləcəyi gözlənilir. Məscid, Azərbaycan xalqının və Bakının tarixində həmişə önəmli və əbədi yaşayacaq dəyər olaraq qalacaq.

Göy Məscid – Bakının və Azərbaycanın dini-mədəni həyatında müstəsna yer tutan, əsrlər boyu qorunub saxlanılan, həm dini ibadət, həm də milli-mədəni miras nümunəsidir. Onun tarixində və memarlığında xalqın dini, mədəni, estetik və mənəvi irsi qorunur. Göy Məscid həm bu gün, həm də gələcək nəsillər üçün müqəddəs və dəyərli abidə olaraq yaşayır, Azərbaycanın dini-mədəni xəzinəsində layiqli yer tutur.

Ən Çox Verilən Suallar