Göyərçin insanlıq tarixində həm mədəni, həm dini, həm də elmi aspektdən xüsusi yer tutan quş növlərindən biridir. Bu canlılar təkcə estetik görünüşləri ilə deyil, həm də yüksək yaddaş qabiliyyətləri, istiqamət tapmaq bacarıqları, sosial davranışları və insana bağlılıqları ilə seçilirlər. Tarix boyu göyərçinlər məktub daşıyan vasitə, sülh rəmzi, yarış iştirakçısı və laboratoriya subyekti kimi müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunmuşdur. Onların şəhər mühitində, kəndlərdə, hətta müharibə meydanlarında belə fərqli rollar oynaması, bu quşların insan həyatındakı çoxşaxəli rolunu sübut edir.
Azərbaycan mədəniyyətində də göyərçinlərə xüsusi münasibət mövcuddur. Çoxsaylı folklor nümunələrində, atalar sözlərində, bayatılarda göyərçinlərə rast gəlmək mümkündür. Xalq arasında “sədaqət rəmzi”, “sülh quşu”, “müqəddəslik işarəsi” kimi tanınması isə onların həm də simvolik mənada necə dərin məna daşıdığını göstərir. Göyərçinlər təkcə quş olaraq deyil, həm də sosial və mənəvi dəyər kimi cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində yer almışdır. Bütün bu amilləri nəzərə alaraq, göyərçinlərə elmi və mədəni aspektdən yanaşmaq, onların bioloji xüsusiyyətlərindən tutmuş, tarixdəki roluna qədər hər bir detalı aydınlaşdırmaq zəruridir.
Bioloji təsnifatı və növləri
Göyərçinlər quşlar sinfinə daxil olan “Columbidae” fəsiləsinə mənsub olan quşlardır. Bu fəsiləyə 300-dən çox növ daxil olsa da, insanların tanıdığı və gündəlik həyatlarında rast gəldiyi əsas növlərdən biri Columba livia – yəni “adi şəhər göyərçini”dir. Bu növ şəhər həyatına ən yaxşı adaptasiya olmuş, insan mühitində rahat şəkildə yaşaya bilən canlıdır. Bədən quruluşu, rəng çalarları və səs çıxarma xüsusiyyətləri ilə digər quşlardan asanlıqla seçilir.
Ən çox rast gəlinən növlər arasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:
| Növ adı | Elmi adı | Yaşayış arealı | Fərqləndirici xüsusiyyəti |
|---|---|---|---|
| Şəhər göyərçini | Columba livia | Şəhərlər, kəndlər | İnsanla yaxınlıq, çoxalma sürəti |
| Dağ göyərçini | Columba rupestris | Qaya və dağlıq ərazilər | Açıq rəngli lələklər, güclü uçuş |
| Qəhvəyi göyərçin | Streptopelia decaocto | Parklar, bağlar | Yumşaq səsi, tək-tək uçma meyli |
| Poçt göyərçini | Columba livia domestica | İstənilən mühit | Yüksək yaddaş və istiqamət tapmaq qabiliyyəti |
Göyərçinlər əsasən təkcə fiziki quruluşlarına görə deyil, həm də davranışlarına və yaşadıqları mühitə uyğun olaraq fərqlənirlər. Onların təbii seçmə yolu ilə fərqli ərazilərə adaptasiya olması, minillərlə davam edən təkamülün nəticəsidir.
Anatomik quruluşu və fiziologiyası
Göyərçinlər orta ölçülü quşlardır. Bədən çəkiləri adətən 300-500 qram arasında dəyişir, qanad uzunluğu isə 60 sm-ə qədər çata bilər. Qanadlarının genişliyi və əzələ strukturu onlara uzun məsafələri qət etməyə imkan verir. Bu səbəbdən də göyərçinlər tarixi dövrlərdə “poçt quşu” kimi istifadə olunmuşdur. Ürək döyüntüləri və tənəffüs tezlikləri yüksək olduğundan, energetik baxımdan çox aktiv canlılardır.
Sinir sistemi isə olduqca inkişaf etmişdir. Beyinlərinin ön hissəsi xüsusilə inkişaf etmiş olub, yaddaş və istiqamət hissi ilə bağlı funksiyaları tənzimləyir. Göyərçinlər yerin maqnit sahəsini hiss edərək istiqamətlərini müəyyən edə bilirlər. Bundan başqa, optik yaddaşları o qədər güclüdür ki, bir neçə il əvvəl getdikləri yolu yadda saxlaya bilirlər.
Göyərçinlərin yaddaş və oriyentasiya qabiliyyəti
Göyərçinlərin bəlkə də ən heyrətləndirici xüsusiyyəti onların yüksək yaddaşa malik olmalarıdır. Araşdırmalar sübut etmişdir ki, bu quşlar müəyyən marşrutları illərlə yadda saxlaya bilir və min kilometrlərlə uzaqda yerləşən evlərini tapmaq bacarığına sahibdirlər. Bu qabiliyyət sayəsində qədim dövrlərdə onlardan hərbi məqsədlərlə, xüsusilə məktub göndərmək üçün istifadə olunmuşdur. Roma imperiyası, Orta əsr ərəb xilafətləri və Osmanlı dövründə göyərçinlər rəsmi rabitə vasitəsi kimi xidmət etmişdir.
Göyərçinlərin istiqamət tapma qabiliyyəti bir neçə mexanizmə əsaslanır: görmə yaddaşı, günəşin mövqeyinə əsaslanma, maqnit sahəsinin hiss olunması və qoxu siqnallarından istifadə. Bu mexanizmlərin kombinasiyası onlara həm tanış, həm də yeni ərazilərdə öz yollarını tapmağa imkan verir.
Tarixdə və müharibələrdə rolu
Göyərçinlər təkcə sülh rəmzi deyil, eyni zamanda döyüşlərdə və strateji əməliyyatlarda mühüm rol oynamış canlılardır. I və II Dünya müharibəsi zamanı müxtəlif ölkələrin orduları poçt göyərçinlərindən istifadə etmişdir. 1918-ci ildə Fransada “Cher Ami” adlı bir poçt göyərçini 194 amerikalı əsgərin həyatını xilas etmiş və bu səbəblə ABŞ Ordusu tərəfindən “Qəhrəmanlıq medalı” ilə təltif olunmuşdur. Onların səssiz, sürətli və təhlükəsiz xəbər daşıma qabiliyyəti müasir rabitə sistemlərinin olmadığı dövrlərdə həyati əhəmiyyət daşıyırdı.
Mədəniyyət və dini simvolizmdə yeri
Göyərçin bir çox mədəniyyətlərdə müqəddəslik və saf niyyətin rəmzi kimi qəbul olunmuşdur. Xristianlıqda Müqəddəs Ruh göyərçin formasında təsvir olunur. İslam mədəniyyətində isə göyərçinlər müqəddəs yerlərdə qorunan canlılar sayılır. Hətta Məkkədə Həram bölgəsində onlara toxunmaq qadağandır. Azərbaycanda da göyərçinlərə qarşı xüsusi həssaslıq vardır – bəzi bölgələrdə onlara toxunmaq və ya ovlamaq günah hesab olunur.
Eyni zamanda xalq şeirlərində, atalar sözlərində də göyərçin müsbət obrazda təqdim edilir: “Göyərçin kimi ağ, göyərçin kimi saf”, “Səni göyərçin kimi yollayıram” kimi ifadələrə tez-tez rast gəlmək mümkündür.
Yetişdirilməsi və yarış göyərçinçiliyi
Azərbaycanda və dünyada göyərçin yetişdirmək bir sənət və məşğuliyyət kimi geniş yayılmışdır. Özəlliklə Bakı, Naxçıvan və Gəncə kimi şəhərlərdə göyərçin saxlayan insanlar arasında müxtəlif yarışlar keçirilir. Bu yarışlarda əsas meyarlar göyərçinin uçuş bacarığı, dönmə qabiliyyəti, istiqamət hissi və görünüşüdür. Göyərçin saxlayanlar onlara xüsusi yemlər verir, uçuş təlimləri keçirir və quşların sağlamlığını daim nəzarətdə saxlayırlar.
Yarış göyərçinləri xüsusi cinslərdən seçilir və illərlə davam edən seleksiya nəticəsində formalaşdırılır. Bu quşların dəyəri bəzən minlərlə dolları aşır. Belə yarışlarda iştirak edən göyərçinlərin soy ağacları və bacarıqları detallı şəkildə qeydə alınır.
Qidalanma və yaşayış şəraiti
Göyərçinlərin əsas qidasını buğda, arpa, qarğıdalı, günəbaxan toxumu, darı və digər dənli bitkilər təşkil edir. Onların sağlam və enerjili qalması üçün qida rasionuna vitaminlər və minerallar da əlavə olunur. Su isə onlar üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Yaxşı vəziyyətdə saxlanılan göyərçinlər gündə 2 dəfə qidalanmalı və təmiz su ilə təmin olunmalıdır.
Yaşayış mühiti baxımından isə, göyərçinlər üçün hündürlükdə, hava axını olan, lakin küləksiz, quru və təmiz yerlər əlverişlidir. Qəfəs və ya quşxana içərisində istilik və rütubət balansı qorunmalıdır. İdeal şəraitdə saxlanılan göyərçinlər ildə bir neçə dəfə yumurta verə və nəsil artıra bilir.
Xəstəliklər və tibbi baxım
Göyərçinlərə təsir edən əsas xəstəliklər arasında paramiksovirus (PMV), salmonella, trikomonoz və çiçək virusu qeyd oluna bilər. Bu xəstəliklər təkcə quşların sağlamlığını deyil, həm də onların uçuş qabiliyyətini zəiflədir. Ona görə də göyərçin saxlayan şəxslər mütəmadi olaraq peyvəndlər etdirməli, gigiyena qaydalarına riayət etməli və quşların gündəlik davranışlarını nəzarətdə saxlamalıdırlar.
Veterinar nəzarəti və tibbi müdaxilə gecikdirildikdə, xəstəliklər sürətlə yayılır və bir neçə gün ərzində bir neçə göyərçini məhv edə bilər. Bu səbəbdən profilaktik tədbirlər və erkən diaqnoz həyati əhəmiyyət daşıyır.
Göyərçinlərin sosial davranışı və öyrənmə qabiliyyəti
Göyərçinlər təkcə instinktiv deyil, həm də şərti reflekslərə əsaslanan davranışlar sərgiləyən quşlardır. Onlar insan səsini və jestlərini tanıya bilir, adlarına alışa bilirlər. Əgər uzun müddət bir insanla kontaktda qalarlarsa, həmin şəxsi tanıyır və onunla ünsiyyət qururlar.
Əlavə olaraq, göyərçinlər kollektiv yaşamağı sevən sosial varlıqlardır. Qrup halında uçur, bir-birilə səsli siqnallar vasitəsilə əlaqə qurur və təhlükə anında birlikdə hərəkət edirlər. Bu davranış modeli onların həm adaptasiya, həm də öyrənmə bacarığının yüksək olduğunu sübut edir.
Göyərçinlər bioloji, tarixi və mədəni baxımdan insan həyatına bir çox istiqamətdə təsir etmiş canlılardır. Onlar təkcə təbiətin bir hissəsi deyil, eyni zamanda insanlığın inkişafında rol oynamış təbii elçilərdir. Onların yaddaş gücü, istiqamət hissi, sosial davranışları və insanla ünsiyyət qabiliyyəti bu quşları digər canlılardan fərqləndirir. Azərbaycanda göyərçinlərin həm mədəni, həm də praktiki əhəmiyyəti bu gün də davam edir və bir çox ailələrdə bu canlılara qarşı xüsusi sevgi mövcuddur. Elmi tədqiqatlar, yarışlar və sosial platformalarda da göyərçinlər getdikcə daha çox diqqət mərkəzinə çevrilir. Onlara verilən dəyər və qayğı, əslində təbiətə və harmoniya içində yaşamağa verilən dəyərin əksidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Göyərçin “Columbidae” fəsiləsinə aid olan, dünyanın demək olar ki, bütün bölgələrində yaşayan, yüksək adaptasiya qabiliyyətinə malik, sülh rəmzi sayılan quş növüdür. Ən tanınmış növləri arasında Columba livia (adi göyərçin), Streptopelia decaocto (qəhvəyi göyərçin), Columba rupestris (dağ göyərçini) yer alır.
Göyərçinlər yüksək yaddaşa malikdirlər və uzun məsafələri yadda saxlayaraq istiqamət tapmaq bacarığına sahibdirlər. Onlar yerin maqnit sahəsini hiss etməklə, günəşin mövqeyi və qoxularla yollarını tapırlar.
Göyərçinlər tarixən xüsusilə poçt rabitəsi məqsədi ilə istifadə olunub. Orta əsrlərdə və I-II Dünya müharibəsi zamanı mühüm xəbərlərin ötürülməsi üçün poçt göyərçinləri geniş istifadə edilib.
Azərbaycan folklorunda göyərçinlər sədaqət, paklıq və sülh rəmzi olaraq təqdim edilir. Onlar xalq mahnılarında, atalar sözlərində və dini ənənələrdə müsbət məna daşıyır.
Göyərçinlər üçün hava axını olan, lakin küləksiz, quru, təmiz və işıqlı yerlər idealdır. Qəfəsin rütubət balansı, temperaturu və gigiyenik vəziyyəti daim nəzarətdə saxlanmalıdır.
Göyərçinlərin əsas qidası buğda, darı, qarğıdalı, günəbaxan toxumu və digər dənli bitkilərdir. Onlara gündə 2 dəfə qida və təmiz su verilməsi tövsiyə olunur.
Göyərçinlərdə paramiksovirus, salmonella, trikomonoz və çiçək xəstəlikləri müşahidə oluna bilər. Peyvəndləmə, təmiz saxlama və mütəmadi veterinar nəzarəti əsas profilaktik tədbirlərdir.
Göyərçinlər sosial canlılardır. Onlar qrup halında uçur, bir-birilə siqnallar vasitəsilə əlaqə saxlayır və insanlara alışaraq onları tanıya bilirlər.
Yarış göyərçinləri seçmə üsulla yetişdirilir və istiqamət tapmaq bacarığına görə qiymətləndirilir. Dekorativ növlər isə estetik görünüşlərinə görə seçilir və müxtəlif formalarda bəzək məqsədilə saxlanılır.
Göyərçinlər şəhər ekosistemində tarazlıq yaradır, ziyanverici həşəratların yayılmasının qarşısını alır. Eyni zamanda göyərçinçilik sahəsi iqtisadi fəaliyyət sahəsi kimi iş imkanları yaradır.
