Hər birimizin uşaq vaxtlarından bəri valeh olduğu təbiət hadisələrindən biri də göyqurşağıdır. Qəfil yağışdan sonra günəş şüaları səmada əyildikcə yaranan bu rəngli kəmər insanlar üçün həmişə sirli və mistik bir simvol olub. Göyqurşağı yalnız göz oxşayan bir təbiət möcüzəsi deyil, həm də elmin, mədəniyyətin, ədəbiyyatın və xalq inanclarının ayrılmaz parçasıdır. Əsrlər boyu insanları düşündürən və ilhamlandıran göyqurşağının yaranması, simvolizmi, mifik anlamları və elmi tərəfləri bu məqalədə əhatəli şəkildə araşdırılır.
Göyqurşağı nədir? Elmi izahı
Fiziki əsası
Göyqurşağı — yağış damcılarından günəş işığının spektral ayrılması nəticəsində yaranan optik və meteoroloji hadisədir. Əslində, göyqurşağı günəş işığının yağış damcılarından keçərək qırılması, əks olunması və yenidən qırılması prosesində yaranan bir optik illüziyadır. Günəş işığı, əslində, ağ rəngdədir. Lakin bu işıq spektral tərkibinə görə bir neçə əsas rəngə bölünə bilər.
Göyqurşağı yalnız yağışdan sonra yox, həm də çiskin, duman və su şırnaqları zamanı da müşahidə oluna bilər. Hər halda, bir şərt dəyişməz qalır: günəş arxamızda, qarşıda isə yağan yağış olmalıdır.
Göyqurşağının yaranma prosesi
Göyqurşağının yaranması üçün əsas üç proses baş verir:
- İşığın qırılması: Günəşdən gələn işıq yağış damcısının səthinə toxunanda qırılır və sürəti dəyişir.
- İşığın əks olunması: Qırılan işıq damcının içində arxa divara çatır və oradan əks olunur.
- İkinci qırılma və yayılma: Əks olunan işıq damcıdan çıxanda yenidən qırılır və rənglər spektrə ayrılır.
Bu proses nəticəsində hər damcı miniatür bir prizma kimi fəaliyyət göstərir və nəticədə göyqurşağının yeddi əsas rəngi meydana gəlir.
Göyqurşağının rəngləri və onların ardıcıllığı
Rənglərin sayı və sırasi
Göyqurşağında adətən yeddi əsas rəng seçilir:
- Qırmızı
- Narıncı
- Sarı
- Yaşıl
- Mavi
- Indigo (göy)
- Bənövşəyi
Bu rənglər göyqurşağında eyni ardıcıllıqla görünür və hər biri fərqli dalğa uzunluğuna malikdir. Qırmızı ən xarici, bənövşəyi isə ən daxili rəngdir. Göyqurşağının rəngləri bir-birinə kəskin deyil, hamar keçidlə birləşir.
Niyə məhz yeddi rəng?
Bəzi elmi izahlarda indigo rəngi ayrıca ayrılmır və altı rəng kimi qəbul olunur. Ancaq klassik olaraq yeddi rəng hesab edilir və bu, elmi yanaşmadan çox mədəni ənənəyə əsaslanır. İsaak Nyuton göyqurşağını araşdırarkən indigo rəngini ayrıca seçmişdi və bu günədək həmin ardıcıllıq qorunur.
Göyqurşağının tipləri və növləri
Əsas göyqurşağı
Bu, ən çox rast gəlinən və hamının bildiyi əsas göyqurşağıdır. Hər hansı yağışdan sonra günəş çıxanda aydın müşahidə olunur. Göyqurşağının radiusu təxminən 42 dərəcə olur.
İkinci dərəcəli (ikiqat) göyqurşağı
Bəzən əsas göyqurşağının üstündə daha solğun və rəngləri tərsinə olan ikinci bir göyqurşağı müşahidə etmək olar. Buna “ikiqat göyqurşağı” deyilir. İkinci göyqurşağın yaranma səbəbi, günəş işığının damcıların içində iki dəfə əks olunmasıdır. Bu zaman rənglərin ardıcıllığı da əksinə olur: yuxarıda bənövşəyi, aşağıda isə qırmızı rəng yerləşir.
Supernumar göyqurşağı və digərləri
Bəzən əsas göyqurşağın daxili hissəsində daha zəif, əlavə rəngli zolaqlar da görünə bilər ki, bunlara supernumar göyqurşaqları deyilir. Bu, işığın dalğa xassələri ilə əlaqədardır. Həmçinin, dumanlı, sisli havada, su şırnaqları üzərində və şəlalələrdə yaranan fərqli göyqurşağı tipləri də mövcuddur.
Göyqurşağının müşahidə şərtləri
Harada və nə zaman görmək olar?
Göyqurşağı görmək üçün bəzi şərtlər lazımdır:
- Günəş səmada aşağı mövqedə olmalıdır (adətən səhər və ya axşam).
- Sizin arxanızda günəş, qarşıda isə yağış və ya su damcıları olmalıdır.
- Göyqurşağının müşahidəsi üçün havanın nisbətən təmiz və açıq olması vacibdir.
Dağlıq və geniş çöl ərazilərdə, həmçinin şəlalə yaxınlığında göyqurşağı daha tez-tez görünür.
Göyqurşağının forması və təəssüratı
Əslində, göyqurşağı tam bir dairədir, lakin yerdə duran insan yalnız onun bir hissəsini — yəni yarımhalqa şəklində olan seqmentini görə bilir. Təyyarədə və ya yüksək binalardan bəzən göyqurşağının tam dairə formasını müşahidə etmək mümkündür.
Göyqurşağının insan həyatında rolu və simvolizmi
Tarix və mədəniyyət
Göyqurşağı qədimdən bəri bəşəriyyətin diqqətini çəkib. O, həm elmi maraq doğurub, həm də bir çox mifologiyada, ədəbiyyatda, incəsənətdə və gündəlik danışıqda özünəməxsus yer tutub.
Göyqurşağı folklorda və mifologiyada
Bir çox xalqlarda göyqurşağı sülh, ümid, Allahla insan arasında körpü, yaxşılıq əlaməti kimi qəbul edilir. Məsələn, qədim yunan mifologiyasında göyqurşağı tanrıça İridanın simvolu sayılırdı. Skandinaviya mifologiyasında göyqurşağı “Bifrost” adlı körpü kimi Asqardla Yer arasında keçid hesab edilirdi.
Azərbaycan xalq inanclarında da göyqurşağına xüsusi münasibət var. Xalq arasında “göyqurşağı altında keçmək” uğur və xoşbəxtlik əlaməti kimi dəyərləndirilir. Bəzi inanclara görə, göyqurşağı su ilə yer arasında, yəni səma və torpaq arasında bir körpüdür.
Dini mənalar
Xristianlıqda göyqurşağı Tanrının Nuhla bağladığı əhdin rəmzi kimi şərh olunur. Qurani-Kərimdə isə göyqurşağı barədə birbaşa məlumat olmasa da, göylərin və yerin yaradılmasında Allahın qüdrətinə işarə edən ayələr mövcuddur.
Göyqurşağı ədəbiyyat, incəsənət və populyar mədəniyyətdə
Ədəbiyyatda
Şairlər göyqurşağını tez-tez ümid, yenilənmə, xəyalların gerçəkləşməsi kimi poetik obrazda təsvir ediblər. Uşaq ədəbiyyatında isə göyqurşağı nağıl və fantaziyaların ayrılmaz hissəsidir.
Musiqidə və rəssamlıqda
Bir çox məşhur musiqi əsərləri və mahnılarda göyqurşağı rəng, pozitiv enerji və arzu simvolu kimi istifadə olunur. Məsələn, “Somewhere Over the Rainbow” mahnısı dünya musiqisində ümid və arzu simvoluna çevrilib.
Rəssamlıqda
Rəssamlar göyqurşağının rəng çalarlarını təbiət təsvirlərində, peyzaj və romantik mənzərələrdə istifadə edirlər. Göyqurşağı rəngləri insanlarda pozitiv enerji və xoş əhval-ruhiyyə yaradır.
Göyqurşağı və elm: Alimlərin baxışı
İsaak Nyuton və göyqurşağı
Göyqurşağının elmi izahını ilk dəfə İsaak Nyuton 17-ci əsrdə vermişdi. O, prizma vasitəsilə ağ işığın rənglərə ayrıldığını göstərərək, göyqurşağının yeddi rəngdən ibarət olduğunu elmi şəkildə əsaslandırdı.
Göyqurşağı ilə bağlı müasir tədqiqatlar
Müasir dövrdə göyqurşağının yaranma mexanizmi fizika elminin optika sahəsində dərindən öyrənilib. Rənglərin ardıcıllığı, intensivliyi, göyqurşağının paralaktik bucağı, müşahidə nöqtəsinə görə dəyişməsi və digər xassələri dəqiq hesablanıb.
Göyqurşağı fotoqrafiyada və texnologiyada
Fotoqraflar üçün göyqurşağı nadir və xüsusi anların ovudur. Müasir fotoaparatlar və mobil telefonlar, filtrlər və proqramlar vasitəsilə göyqurşağının rəng və parlaqlığı daha real əks oluna bilir.
Göyqurşağı haqqında maraqlı faktlar
- Hər insan öz göyqurşağını görür – Göyqurşağı fərqli müşahidə nöqtələrindən baxıldıqda fərqli görsənir, çünki hər kəsə fərqli damcılardan gələn işıq düşür.
- Göyqurşağı heç vaxt yerə toxunmur – O, həmişə uzaqda, bir nöqtədə başlayır və digərində bitir kimi görünür, əslində isə sadəcə optik illüziyadır.
- Ay işığında da göyqurşağı mümkündür – Buna “ayqurşağı” (moonbow) deyilir, lakin o, çox zəif görünür.
- Bəzən göyqurşağı tərsinə (əks) ola bilər – Hündür dağlarda və ya təyyarədə göyqurşağını tam dairə kimi görmək mümkündür.
- Göyqurşağı yalnız su damcıları ilə yaranır – Toz, buz kristalları və ya başqa hissəciklər üzərindən yaranan işıq oyunları başqa adlarla tanınır, məsələn, halo.
Göyqurşağı ilə bağlı suallar və cavablar (FAQ)
Göyqurşağının rənglərini niyə bəzən tam görmək olmur?
İşıq şiddətindən, damcı ölçüsündən və hava şəraitindən asılı olaraq bəzi rənglər solğun ola bilər.
Göyqurşağı həqiqətən də göydə mövcuddurmu?
O, fiziki obyekt deyil, yalnız optik illüziyadır — yəni yalnız müəyyən müşahidə bucağında görünən işıq oyunudur.
Göyqurşağının “sonu” varmı?
Yoxdur. Göyqurşağı uzaqda başlayıb bitirmiş kimi görünsə də, bu, müşahidə nöqtəsindən asılıdır.
Göyqurşağı necə tam dairə olur?
Təyyarədən və ya yüksək nöqtədən baxdıqda, göyqurşağı tam dairə şəklində görünə bilər.
Göyqurşağının müasir cəmiyyətdə simvolikası
Müasir dövrdə göyqurşağı müxtəlif sosial və mədəni anlamlar qazanıb. Bir çox ölkələrdə göyqurşağı tolerantlığın, müxtəlifliyin, bərabərliyin və sülhün simvoludur. Məsələn, LGBTQ+ icmasının rəmzi kimi göyqurşağı bayrağı dünya miqyasında tanınır. Eyni zamanda, pandemiya dövründə bir çox ölkələrdə “hər şey yaxşı olacaq” mesajını çatdırmaq üçün də uşaqlar göyqurşağı rəsmləri çəkib pəncərələrə asırdılar.
Göyqurşağı və Azərbaycan folklorunda
Azərbaycan xalq nağıllarında və şifahi xalq ədəbiyyatında göyqurşağı bəzən sehrli hadisələrin, duaların, arzu və ümidlərin rəmzi kimi yer alır. Xalq arasında göyqurşağına baxıb arzu tutmaq, göyqurşağı altında keçənin arzularının çin olacağı kimi inanclar var.
Göyqurşağı ilə bağlı eksperimentlər və uşaqlar üçün maraqlı fəaliyyətlər
Ev şəraitində də göyqurşağı yaratmaq mümkündür. Bir stəkan su, ağ kağız və günəş işığı ilə sadə bir prizma effekti əldə edib, işığın rənglərini müşahidə etmək olar. Həmçinin, sabun köpüyü ilə göyqurşağı effekti yaradaraq uşaqlara elmin əyləncəli tərəfini göstərmək mümkündür.
Göyqurşağı sadəcə yağışdan sonra yaranan rəngli bir kəmər deyil, o həm təbiətin elmi möcüzəsidir, həm də insan ruhunun, mədəniyyətin və ümidin simvoludur. Onun rəngləri həyatımıza nikbinlik, sevinc və pozitivlik gətirir. Elmdə, ədəbiyyatda, gündəlik həyatımızda və ən əsası — xəyallarımızda göyqurşağı həmişə yerini qoruyacaq.
