Müasir dövrümüzdə texnologiyanın sürətli inkişafı ilə insanlar müxtəlif sahələrdə daha dəqiq və səmərəli işləmək imkanına malik olublar. Bu texnologiyalardan biri də GPS – Qlobal Mövqeləndirmə Sistemi adlanan naviqasiya sistemidir. Hər gün mobil telefonlardan avtomobillərə, hərbi texnikadan kənd təsərrüfatına qədər geniş sahələrdə istifadə olunan GPS, həyatımızın bir çox sahəsində ayrılmaz bir vasitəyə çevrilmişdir. İnsanlar getdikləri yeri, keçdikləri marşrutu, çatmaq istədikləri nöqtəni asanlıqla müəyyən edə bilirlər. Bu sistemin texniki əsasları, kosmosdan idarə olunan peyk şəbəkələri və yerüstü stansiyalarla birgə işləməsi əsasında qurulmuşdur.
GPS sadəcə olaraq bir xəritə proqramı deyil, əslində mürəkkəb elmi və texnoloji platformaya malik olan bir sistemdir. 1970-ci illərin sonlarında ABŞ Müdafiə Nazirliyi tərəfindən hərbi məqsədlər üçün hazırlanmış bu sistem zamanla mülki istifadəyə açılmış və bu gün artıq dünya əhalisinin böyük bir hissəsinin gündəlik həyatında yer tutmuşdur. Əslində GPS, kosmosda fırlanan onlarla peyk vasitəsilə yer üzərindəki istənilən nöqtənin koordinatlarını müəyyən edir və istifadəçiyə bu koordinatlar əsasında məkan məlumatı təqdim edir. Bu texnologiyanın səhv payı o qədər azdır ki, yüksək dəqiqliklə 1–5 metr aralığında mövqe təyin edə bilir.
Azərbaycan kontekstində də GPS-in istifadəsi geniş yayılmışdır. Xüsusən yol hərəkətinin idarə olunması, fövqəladə hallarda axtarış və xilasetmə əməliyyatları, eləcə də torpaq və əmlak mülkiyyətinin rəqəmsallaşdırılması sahələrində GPS sisteminin rolu əvəzolunmazdır. Bütün bunlar onu göstərir ki, GPS sadəcə texnologiya deyil, eyni zamanda insan həyatının təhlükəsizliyi, səmərəliliyi və planlaşdırılması üçün vacib bir vasitədir.
GPS sisteminin tarixi və inkişaf mərhələləri
Qlobal Mövqeləndirmə Sistemi (GPS – Global Positioning System) ilk dəfə ABŞ Müdafiə Nazirliyi tərəfindən 1973-cü ildə yaradılıb. İlkin olaraq hərbi məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuşdu. 24 əsas peykdən ibarət olan bu sistem 1993-cü ildə tam şəkildə istifadəyə verildi. 2000-ci illərə qədər yalnız məhdud şəkildə mülki istifadəyə açıq olan GPS, daha sonra dünya miqyasında açıq və geniş istifadə imkanları ilə təchiz edildi.
İllər keçdikcə GPS texnologiyası daha da təkmilləşdi. İlk peyklərin ötürdüyü siqnalların dəqiqliyi təxminən 100 metrə yaxın idi. Zamanla yüksək tezlikli siqnallar, ikili tezlikdə çalışan cihazlar və daha inkişaf etmiş algoritmlər vasitəsilə bu səhv payı bir neçə metrə qədər azaldı. Həmçinin, GPS-in mülki istifadə üçün daha əlçatan olması, smartfonların bu texnologiya ilə təchiz olunması ilə nəticələndi.
GPS necə işləyir? Əsas fəaliyyət prinsipi
GPS peyk sistemləri vasitəsilə işləyir. Hal-hazırda orbitdə 30-a yaxın GPS peyki var və bunlardan istənilən anda ən azı dördü istifadəçiyə siqnal göndərir. GPS cihazı bu siqnalları qəbul edərək, hər bir peykdən gələn siqnalın ona çatma vaxtını ölçür. Bu ölçmələr vasitəsilə cihaz öz yerini üç koordinat üzrə – enlik, uzunluq və hündürlük – dəqiq şəkildə hesablaya bilir.
Bu prosesi mümkün edən əsas texnologiya “trilaterasiya” adlanır. Yəni, istifadəçinin yerini müəyyən etmək üçün ən azı üç peykin göndərdiyi siqnalların məsafə ölçüsü əsasında üçbucaq qurulur və həmin üçbucağın kəsişmə nöqtəsi istifadəçinin dəqiq mövqeyini göstərir. Dördüncü peyk isə zaman dəqiqliyini təmin edir. Bütün bu hesablamalar bir neçə saniyə ərzində baş verir.
GPS-in əsas komponentləri və texniki strukturu
GPS sisteminin üç əsas komponenti vardır: kosmik seqment, nəzarət seqmenti və istifadəçi seqmenti. Kosmik seqment peyklərdən ibarətdir. Hər bir peyk orbitdə müəyyən məsafədə yerləşir və dünyanı tam əhatə edə biləcək şəkildə yerləşdirilmişdir.
Nəzarət seqmenti isə ABŞ Müdafiə Nazirliyinin idarəetmə stansiyalarından ibarətdir. Bu stansiyalar peyklərin vəziyyətini izləyir, siqnalları tənzimləyir və lazım gəldikdə yenidən proqramlaşdırır. İstifadəçi seqmentinə isə GPS qəbul edən hər bir cihaz daxildir – mobil telefonlar, avtomobil naviqasiyaları, pilotsuz uçuş aparatları və sair.
GPS texnologiyasının tətbiq sahələri
GPS yalnız coğrafi mövqe təyini üçün deyil, eyni zamanda bir çox sahədə geniş tətbiq olunur. Əsas tətbiq sahələri aşağıdakılardır:
- Nəqliyyat və logistikada: Avtomobil naviqasiyası, yük daşıma sistemləri, taksi xidmətləri.
- Kənd təsərrüfatında: Dəqiq əkinçilik, gübrələmə və məhsul nəzarəti.
- Hərb sahəsində: Hərbi hərəkətlərin koordinasiyası və düşmən mövqelərinin müəyyən edilməsi.
- Fövqəladə hallar və xilasedici xidmətlərdə: Təcili yardım və yanğınsöndürmə qruplarının istiqamətləndirilməsi.
- Elm və tədqiqat sahəsində: Seysmologiya, atmosfer tədqiqatları, biocoğrafiya.
GPS və digər naviqasiya sistemləri ilə müqayisə
GPS dünyanın ən çox istifadə olunan naviqasiya sistemidir. Lakin başqa ölkələr tərəfindən yaradılmış oxşar sistemlər də mövcuddur. Bunlara Rusiyanın GLONASS, Avropa İttifaqının Galileo və Çinin BeiDou sistemləri daxildir. Bu sistemlərin hər biri öz peyk şəbəkəsinə malikdir və GPS-ə alternativ və ya dəstək kimi fəaliyyət göstərir.
Məsələn, GLONASS sisteminin bəzi coğrafi bölgələrdə GPS-dən daha dəqiq işlədiyi qeyd olunur. Müasir cihazların çoxu bu sistemlərin bir neçəsi ilə eyni anda işləyə bilir və bu da mövqe dəqiqliyini artırır. Yəni artıq sadəcə GPS yox, GNSS (Global Navigation Satellite Systems) anlayışı aktuallaşır.
Azərbaycanda GPS-in tətbiqi və əhəmiyyəti
Azərbaycan ərazisində GPS-in tətbiqi əsasən yol hərəkətinin idarə olunması, sərhəd nəzarəti, kənd təsərrüfatı və əmlak idarəçiliyi sahəsində özünü göstərir. Dövlət qurumları torpaq sərhədlərinin rəqəmsallaşdırılması üçün GPS texnologiyasından istifadə edir. Xüsusilə daşınmaz əmlakın qeydiyyatı və sərhəd dəqiqləşdirilməsi proseslərində bu sistem böyük rol oynayır.
Təhsil müəssisələrində coğrafiya və geodeziya fakültələrində GPS texnologiyasına dair fənlər tədris olunur. Eyni zamanda, Bakı Nəqliyyat Agentliyi tərəfindən GPS əsaslı avtobus izləmə sistemləri tətbiq edilmişdir. Bu texnologiya ilə sərnişinlər marşrut avtobuslarının real vaxtda harada olduğunu görə bilirlər.
GPS cihazlarının növləri və xüsusiyyətləri
GPS texnologiyasından istifadə edən cihazlar müxtəlifdir. Ən çox rast gəlinənlər mobil telefonlar və avtomobil naviqasiya sistemləridir. Bununla yanaşı, professional məqsədlər üçün istifadə olunan GPS cihazları da mövcuddur. Bu cihazlar daha yüksək dəqiqliklə mövqe təyini edə bilir və adətən geodeziya, arxeologiya, əmlak ölçmələri kimi sahələrdə istifadə olunur.
Professional GPS cihazları ikili tezliklə işləyir və daha az atmosferik təhriflərə məruz qalır. Smartfonlarda olan GPS çipləri isə əsasən mülki istifadəyə yönəlikdir və peyk siqnalı zəif olan yerlərdə (məsələn, yüksək binalar arasında) dəqiqliyi azala bilər.
GPS-in gələcəyi və inkişaf perspektivləri
Texnologiyanın inkişafı ilə GPS də təkmilləşməkdədir. Artıq 5G şəbəkəsi ilə inteqrasiya olunan GPS sistemləri daha yüksək dəqiqlik və sürət vəd edir. Süni intellektin və maşın öyrənməsinin bu sahədə tətbiqi ilə naviqasiya daha ağıllı və fərdiləşdirilmiş hala gələcək.
Avtomatik idarə olunan nəqliyyat vasitələrinin yayılması GPS sisteminin yeni mərhələyə qədəm qoymasını tələb edir. Bu məqsədlə daha dəqiq və real zamanlı naviqasiya texnologiyaları hazırlanır. Eyni zamanda, kvant peyk texnologiyaları ilə GPS alternativləri üzərində də tədqiqatlar aparılır.
GPS-in insan həyatına təsiri və faydaları
GPS texnologiyası gündəlik həyatda bir çox asanlıq yaradır. Yolları azmamaq, marşrut planlaşdırmaq, yaxın dostlarla məkan paylaşmaq, uşağın harada olduğunu bilmək, idman fəaliyyətlərini izləmək – bunların hər biri GPS-in imkanlarıdır. Bu sistem təkcə texnoloji deyil, sosial və təhlükəsizlik baxımından da önəmli faydalar verir.
Eyni zamanda, GPS ticarət və sənaye sahələrində də iqtisadi səmərəliliyi artırır. Daşıma və logistika sahəsində marşrut optimizasiyası, enerji qənaəti və vaxt idarəsi baxımından böyük üstünlüklər təmin edir. Həyatımızda bu qədər geniş yer alan bir texnologiyanın təməlini və işləmə mexanizmini bilmək isə hər bir istifadəçi üçün əhəmiyyətlidir.
GPS sistemi müasir dövrün texnoloji möcüzələrindən biridir. İnsanlara istiqamət verməkdən daha artıq funksiyalara malik olan bu sistem həm elmi, həm də gündəlik həyat üçün vacib vasitəyə çevrilib. Azərbaycan da daxil olmaqla dünya üzrə bu texnologiyanın istifadəsi sürətlə genişlənir. Mövqeyin dəqiq müəyyən edilməsi, zamanın səmərəli istifadəsi və təhlükəsizlik kimi amillər GPS-in üstünlüklərini göstərir. Yaxın gələcəkdə süni intellekt, 5G və digər texnologiyalarla daha da güclənəcək bu sistem, həyatımızın ayrılmaz bir hissəsi olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
GPS – Global Positioning System (Qlobal Mövqeləndirmə Sistemi) ifadəsinin qısaltmasıdır və yer üzərində dəqiq mövqe təyini üçün istifadə olunan peyk əsaslı naviqasiya sistemidir.
GPS cihazları orbitdə fırlanan peyklərdən siqnallar alır və həmin siqnalların çatma müddətinə əsasən istifadəçinin yerini müəyyən edir.
GPS üç əsas hissədən ibarətdir: peyklər (kosmik seqment), nəzarət stansiyaları (idarəetmə seqmenti) və istifadəçi cihazları (mobil telefonlar, naviqatorlar və s.).
GPS naviqasiya, logistika, kənd təsərrüfatı, hərbi, fövqəladə hallar, turizm və bir çox digər sahələrdə geniş istifadə olunur.
GPS ABŞ tərəfindən idarə olunur. Digər sistemlərə Rusiyanın GLONASS, Avropanın Galileo və Çinin BeiDou sistemləri daxildir.
Bəli. Yüksək binalar, dağlar və sıx meşələr GPS siqnallarını zəiflədə və ya bloklaya bilər.
Adi istifadə üçün GPS dəqiqliyi 5 metr ətrafındadır. Peşəkar cihazlarla bu dəqiqlik 1 metr və ya daha aşağı ola bilər.
GPS Azərbaycanda yol hərəkətinin idarə olunması, torpaq qeydiyyatı, təcili yardım xidmətləri və mobil tətbiqlərdə geniş şəkildə istifadə olunur.
GPS texnologiyası 5G, süni intellekt və avtomatik nəqliyyat sistemləri ilə inteqrasiya olunaraq daha da inkişaf edəcək.
GPS sistemləri adətən yüksək etibarlılığa malikdir. Lakin təhlükəsizlik baxımından əlavə şəbəkə tədbirləri və məlumatların şifrələnməsi tətbiq edilir.
