Kənd təsərrüfatı torpağı canlı sistemdir; hər mövsüm məhsul götürdükcə bitkilər quruluşlarını formalaşdırmaq üçün torpaqdan azot, fosfor, kalium və onlarla mikroelementi udur. Əgər zəruri qida maddələri yerdə bərpa olunmursa, torpağın məhsuldarlıq potensialı tükənir, bitkinin vegetativ inkişafı zəifləyir və gəlir aşağı düşür. Gübrə anlayışı klassik mənada bu ehtiyacın elmi cavabıdır: orqanik və ya mineral tərkibli qarışıqlar torpağa verilir, element dövranı tamamlanır və bitki yenidən vegetasiya üçün lazımi “xammal”ı tapır. Azotlu gübrə yarpaq səthində xlorofil sintezini sürətləndirir, fosforlu preparat kök sistemini dərinləşdirir, kaliumlu məhlul hüceyrə osmotik balansını tənzimləyir, mikroelement qarışıqları isə ferment sistemlərini aktivləşdirir. Dünyanın əkinçilik xəritəsində başqa heç bir texnologiya gübrə qədər məhsul artımına təsir göstərməyib; bu, “Yaşıl inqilab” dövründə bir qarış torpaqdan iki dəfə artıq buğda biçməyin əsası idi. Lakin formulun təkcə rəqəmlərdən ibarət olmadığını da qəbul etmək lazımdır: torpaq pH-ı, kation mübadilə qabiliyyəti, iqlim rütubəti, suvarma rejimi dozanın, tərkib nisbətinin və tətbiq metodunun seçiminə birbaşa təsir edir. Texnoloji tərəqqi gübrələri təkcə elementlərin qarışığı kimi deyil, nəzarət olunmuş buraxılışlı kapsul, damcı suvarma üçün suda tam həll olan kristal, yarpaqdan sprey olunan nano-şelat formasında təklif edir. İndi fermerin qarşısında seçim çoxdur, amma düzgün formulu seçmək üçün elmi bilik vacibdir: torpağın analiz vərəqi, bitkinin fenoloji mərhələsi, mövsümi temperatur qrafiki və ekoloji təhlükəsizlik norması ahəng təşkil etməlidir. Gübrə sadəcə “buxara atılan duz” deyil; o, həm aqroekosistemin dövri qanı, həm də düzgün istifadə olunmadıqda su hövzələrini evrofitləşdirən potensial riskdir.
Mineral gübrələrin kimyəvi təməli
Mineral gübrələr laboratoriyada sintez edilən və ya təbii filizlərin kimyəvi emalı nəticəsində alınan kristal duzlardır. Onların əsas üstünlüyü tərkib konsentrasiyasının sabitliyi və bitkinin asan mənimsəyə biləcəyi ion forması təmin etməsidir. Azot duzları nitrasiya prosesində ammonyakdan, fosfor preparatları apatit filizinin kükürd turşusu ilə reaksiyasından, kalium gübrələri isə silvin və karnalit yataqlarının mexaniki ayrılmasından əldə olunur
Formul etiketindəki “N-P-K” rəqəmləri hər 100 kq maddədə faizlə hesablanan qida ekvivalentidir. Məsələn, 16-16-16 markası 16 % azot, 16 % P₂O₅, 16 % K₂O saxlayır. Mineral kompozisiya torpaqda hidroliz olaraq ionlara parçalanır: NO₃⁻, NH₄⁺, H₂PO₄⁻, K⁺. Bu ionlar kök membranındakı aktiv daşıyıcı zülallar vasitəsilə bitki şirəsinə keçir və biosintez zəncirinə qoşulur.
Azotlu gübrələr: NH₄NO₃ və (NH₂)₂CO
Bitki biomassasının 90 %-i karbohidrat olsa da, zülal sintezi üçün azot mütləqdir. Amonium nitrat (NH₄NO₃) həm ammonium, həm nitrat formasını 34 % ümumi azotla birlikdə verdiyi üçün “sürətli + uzunmüddətli” effektə malikdir; nitrat fraksiyası yarpaq yaşıllaşmasını bir həftəyə sürətləndirir, ammonium isə torpaqda adsorbsiyaya bağlanıb tədricən udulur.
Ureya (karbamid) (NH₂)₂CO 46 % azotla ən yüksək konsentrasiyalı quru gübrədir. Torpaqda ureaza fermenti karbamidi 2-3 gün içində NH₄⁺-a çevirir, lakin pH 8-dən yuxarıdırsa ammonyak uçuculuğu itki yaradır. Buna görə karbamid səpildikdən sonra torpaqla dərhal 5-7 sm dərinlikdə qarışdırılmalı və ya ən geci 24 saatda suvarılmalıdır.
Fosforlu gübrələr: Ca(H₂PO₄)₂·H₂O və Ca₅(PO₄)₃F
Fosfor enerji daşıyıcısı olan ATP molekulunun strukturu və kök ucunun meristem bölünməsi üçün kritik elementdir. Superfosfat Ca(H₂PO₄)₂·H₂O 20-21 % P₂O₅ tərkibindədir; torpağa girən kimi kalsium sulfatla müşayiət olunur və zəif turş mühitdə H₂PO₄⁻ ionu azad edir.
Ftorlu apatit əsasında alınan amofos (NH₄)H₂PO₄ 46 % P₂O₅ və 12 % N saxlayır, turşuluğu superfosfatdan azdır. Fosforun torpaqda fiksasiyası yüksək pH-da kalsium fosfatlara, alçaq pH-da isə dəmir-alüminium fosfatlara bağlıdır; buna görə payız şumunda fosfat dərin verilir ki, mikrobioloji mineralizasiya tədricən aktivləşsin.
Kaliumlu gübrələr: KCl və K₂SO₄
Kalium bitki hüceyrəsində tənzimləyici kationdur; stomataların açılıb-bağlanması, şəkərin floemlə daşınması, osmotik təzyiqin saxlanması bu ionun iştirakı ilə baş verir. Kalium xlorid (KCl) 60-62 % K₂O bərabərində ucuz və suda tam həll olandır, lakin xlorofob bitkilərdə (üzüm, tütün, kartof) xlor ionu keyfiyyətə zərər vurur.
Alternativ olaraq kalium sulfat (K₂SO₄) 52 % K₂O + 18 % S tərkibində xlorsuz seçimdir; kükürd ilə birlikdə yağlı toxum bitkilərində protein və yağ sintezini artırır. Torpaq analizində K₂O səviyyəsi 150 mg/kg-dan aşağı düşübsə, vegetasiyanın erkən mərhələsində kalium gübrəsi verilərək su ehtiyatı stressinə davamlılıq yüksəldilir.
NPK kompleksləri və mikroelement şelatları
Kəskin iqlim zonalarında bir gübrəvermədə bütün əsas elementləri təmin edən NPK kompleksləri tətbiq rahatlığı yaradır. 15-15-15, 12-24-12 kimi formulalar balanslı və ya fosfor meyilli ola bilər. Hər bir qranulda bütün elementlərin mikro paylanması dən səpinində gənc kök zonasında homogen qida fonu yaradır.
Mikroelement çatışmazlığının simptomları (xloroz, nekroz, şitillərdə lil rəngi) hallarında Zn-EDTA, Fe-DTPA, B-etanolamin şelatları yarpaqdan sprey olunur. Şelat qabığı metal ionunu oksidləşmədən qoruyur, 0,01 % məhlul pH 5,5-6,5 aralığında yarpaq cuticulasından ionun keçməsini asanlaşdırır.
Orqanik gübrələr və C:N balansı
Heyvan peyini, quş gübrəsi, kompost, yaşıl gübrə (sidərat) orqanizmin parçalanmış tullantısıdır; tərkibində humus prekursoru olan karbohidrat, zülal və lignin kompleksləri vardır. Orqanik maddə torpağın su tutumunu, struktur sabitliyini artırır, mikrobioloji müxtəlifliyi stimullaşdırır.
Mükəmməl C:N nisbəti təxminən 25:1 hesab olunur; bu balansda mikroorqanizmlər oksigenli şəraitdə materialı tez minerallaşdırır və azotu bitki üçün mövcud ammonium formaya çevirir. Təzə samanın C:N nisbəti 60:1, quş peyinininki isə 10:1-dir; buna görə kompostda bu ikisini qatışdırmaq mineralizasiya sürətini optimallaşdırır.
Torpaq pH-ı və gübrə qarşılıqlı təsiri
Azotlu ammonium gübrələrinin nitrifikasiyası torpağı turşulaşdırır, buna görə pH 5,5-dən aşağı düşərsə, CaCO₃ (əhəngləmə) ilə neytrallaşdırma aparılmalıdır. Əksinə yüksək pH-lı torpaqlarda fosforun fiksasiyası gücləndiyi üçün fosfat gübrəsi suvarma borularından damcı şəklində verilir ki, lokal zəif turş mühit yaransın.
Karbonatlı torpaqlarda azot mənbəyi kimi karbamid seçmək sərfəlidir; hidroliz prosesində yaranan CO₂ yerli turşu tamponu yaradaraq kalsium fosfatları qismən həlledir. Beləcə elementlər sinergiya göstərir və torpaq tampon sistemi sabitləşir.
Ətraf mühit və gübrə tətbiqinin təhlükəsiz dozası
Fazla dozalı azot torpaq məhlulunda nitrat yığımına, içməli suda 50 mg/L limitini aşaraq mavi-uşaq sindromuna səbəb ola bilər; fosfor isə səth axınında göl və çaylarda evtroflaşmanı, yosun partlayışını stimullaşdırır. Buna görə “4R” prinsipi qəbul edilib: Right product, Right rate, Right time, Right place.
Faktiki dozaların hesabında torpaq analiz vərəqi, hədəf məhsuldarlıq ton/ha, gübrənin qida faiz ekvivalenti və tətbiq effektivliyi (ƏN— nutrient use efficiency) faktor qəbul edilir. Azərbaycanda bu göstərici azot üçün orta hesabla 55-60 %, fosfor üçün 18-22 %, kalium üçün 50-55 % civarındadır; itki faizini nəzərə alaraq doza yuxarıdakı formul üzrə korreksiya edilir.
| Gübrə forması | Tərkib (%) | Optimal tətbiq dərinliyi (sm) | Nəşrə verilmə mövsümü |
|---|---|---|---|
| Amonium nitrat | N 34 | 8-10 | Yaz |
| Ureya | N 46 | 5-7 | Bahar-yay |
| Superfosfat | P₂O₅ 20 | 15-18 | Payız |
| Amofos | P₂O₅ 46; N 12 | 10-12 | Yaz |
| Kalium xlorid | K₂O 60 | 10-12 | Payız |
| Kalium sulfat | K₂O 52; S 18 | 8-10 | Bahar |
| NPK 15-15-15 | Hərəsindən 15 | 6-8 | Yaz-yay |
Gübrə torpağın “vitamin kompleksi” kimidir: az miqdarda düzgün element balansı bitkini xəstəliklərə dözümlü, məhsulu bol və keyfiyyətli edir. Seçim edərkən laborator analiz, məhsul növü, iqlim zonası, suvarma rejimi, ətraf mühit tələbi kimi parametrlər bir yerdə qiymətləndirilməlidir. Azot sürətli böyümə verir, lakin fosfor və kalium balanslaşdırılmasa yumşaq toxuma zəif kök üzərində yıxılar; fosfor kök sistemini möhkəmləndirir, amma kalium olmadan hüceyrə divarları elastik qalmaz. Orqanik maddə mikroflora üçün yanacaq, humus üçün ilkin blok, fiziki struktur üçün təbii armaturdur. Texnologiya insanı kapsul formullu, nəzarət buraxılışlı, foliar spreyli innovasiyalara qovuşdursa da, təbiətin prinsipləri dəyişməyib: torpaq əvvəlcə canlıdır, sonra istehsal boşqabıdır. Fermer torpağına ehtiramla yanaşanda gübrə əlində güclü, amma məsuliyyətli silaha çevrilir. Dozanı aşmayıb formulu düzgün seçmək həm biznes riskini azaldır, həm ekosistemi qoruyur. Su hövzələrinin mavi rəngi, hava qatının təmizliyi, süfrəyə gələn sağlam məhsul hamısı bu balansın nəticəsidir. Gübrəni “torpağın qidası” kimi deyil, “torpaq-bitki-insan zəncirinin təkmilləşdirilmiş dövranı” kimi anlamaq kənd təsərrüfatının davamlı gələcəyini təmin edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Torpaq analizində hər elementin mövcud payını, hədəf məhsuldarlığı və gübrə tərkibini bilməlisiniz. Məsələn, buğdada hər ton məhsul üçün 25 kq N tələb olunursa və torpaq 60 kq/ha təmin edirsə, 5 t/ha plan üçün əlavə 65 kq N lazımdır. Seçilən gübrə ureya olarsa (46 % N), doza 65/0,46≈141 kq/ha-dır. İtkini azaltmaq üçün səpin öncəsi torpağa qarışdırın.
Bəli, qarışıq sistem sinerji yarada bilər. Orqanik maddə torpağın su tutumunu, mikroorqanizm aktivliyini artırır, mineral gübrə isə sürətli qida təmin edir. Lakin eyni çala içində yüksək konsentrasiyalı mineral duz cücərtini yandırmamaq üçün qarışıq homogen olmalıdır və müdaxilə vaxta yayılmalıdır.
Tütün, üzüm, kartof kimi xlorofob bitkilərdə kalium mənbəyi kimi K₂SO₄ və ya kalium-maqnezium sulfat (langbeinit) istifadə olunur. Bu duzlar xlor taşımadığından keyfiyyəti korlamır. Eyni zamanda kükürd tərkibi yağlı toxum bitkilərində protein sintezini dəstəkləyir.
Bəli, yarpaq səthindən tətbiq elementin torpaqda fiksasiyasını keçərək birbaşa fotosintetik toxumaya çatdırır. Şelat forması metalı oksidləşmədən qoruyur və cuticula membranından keçir. 0,1 %-dən yuxarı konsentrasiya fitotoksiklik yarada biləcəyindən doza və pH diqqətlə tənzimlənir.
Karbamid torpağa səpilib açıq qaldıqda ureaza fermenti onu NH₃-ə hidroliz edir və ammonyak qaz formasında uçur. Bu itki 30 %-ə çata bilər. Torpaqla 5-7 sm qarışdırmaq, ya da səpin sonrası suvarma ammonyakın NH₄⁺ ionuna çevrilməsinə və torpaqda fiksasiyasına imkan yaradır.
Yağış və suvarma axını ilə parçalanan nitrat və fosfat hissəcikləri kanallara, göllərə daşınır. Nitrat içməli suda 50 mg/L səviyyəsini keçəndə insan sağlamlığı üçün risk yaradır. Fosfat isə yosun çiçəklənməsi ilə oksigeni azaldır və balıq populyasiyasına ziyan vurur.
Bu gübrələr polimer və ya kükürd örtüklə kapsullaşdırılmış qranullardır. Nəmlə təmasda örtük tədricən diffuziyaya imkan verir və qida maddəsi 2-6 ay ərzində az-az sərbəstləşir. Beləliklə itki azalır, emal əməliyyatları azalır, ekoloji risk minimuma enir.
Çox turş torpaqda (pH<5,5) fosfor dəmir-alüminium fosfatlara bağlanıb bitki üçün əlçatmaz olur. Əhəngləmə pH-ı 6,2-6,5 aralığına qaldırır, fosfat ionu H₂PO₄⁻ formasında həll olur və kök tərəfindən sorulur. Lakin pH 7,5-dən yuxarı qalxarsa, Ca-fosfatlarına bağlanma yenidən başlayır.
Bəli, fosfor torpaqda mobil deyil və dərinlikdə qış nəmi ilə hidrolizə uğrayaraq mövcud formaya keçməsi üçün vaxt tələb edir. Payızda 18-20 sm dərinliyə verilən superfosfat yaz kök inkişafına hazır forma yaradır. Üstəlik səpin vaxtı iş yükü azalmış olur.
K₂O ekvivalent formadır; real elementar kalium miqdarı K₂O kütləsinin 83 %-i qədərdir. Məsələn, 60 % K₂O olan kalium xlorid 60×0,83≈49,8 % elementar K saxlayır. Bu çevrimi dozaları hesablarkən nəzərə almaq vacibdir.
