Ğufeylə Namazı: Qılınma Şərtləri, Mənəvi Dərinliyi

Şam namazı qılındıqdan sonra qısa, lakin mənəvi dərinliyi böyük olan iki rükətli xüsusi ibadət möminlərin diqqətini əsrlər boyu özünə çəkib. Peyğəmbərin (s) “Qəflət saatı” adlandırdığı məhz məğriblə işa arasındakı bu aralıq vaxt, gündəlik təminat axtarışına qərq olmuş insanın ruhunu sükuta çağırır. Zamanın həyəcanlı axarı içində bir ləngimə, nəfəs dərmə və Yaradanla yenidən bağlanma fürsəti yaradan ğufeylə namazı ilahi mərhəmətin incə bir təcəssümüdür. Əhya gecələrindəki kimi uzun dualara ehtiyac olmadan, yalnız iki rükətlə insanın qəlbində ümid pəncərəsi açılır. Rəvayətlərdə bu namazın cənnətə aparan sirri daşıdığı bildirilir və əksər fiqh mətnlərində tövsiyə olunduğu vurğulanır. İbadətin adı da məhz “qəflət” ifadəsi ilə bağlıdır; çünki gündəlik iş-gücün, bazarlıq səs-küyünün, ailə qayğılarının arasında çoxları bu vaxtı boş sayır. Əslində isə məhz həmin dəqiqələr insanın daxili səssizliyini eşitməsi üçün ən münasib andır. Gözlər hələ gün batımının şəfəqlərində, lakin gecənin tam qaranlığı yetişməyib; məhz bu aralıq keçid mənəvi ayıqlığın simvoluna çevrilir. Rəvayətlər onu bağışlanma və diləklərin qəbulunda açar hesab edir: “Kim qaranlıqla gecə arasındakı anı dəyərləndirsə, duası cavabsız qalmaz”–deyə mənbələrdə bildirilir. Beləcə, ğufeylə namazı zahirən kiçik, batinən dəyəri böyük bir məktəb kimi möminləri səssiz- səmimi təfəkkürə dəvət edir. Dini baxımdan nafilə kateqoriyasına aid olsa da, səhabə və imamların təcrübəsində ardıcıl yer alması, onun ümmət içində vacib olmayan, lakin tərk olunmaması tövsiyə edilən ən qiymətli sünnətlərdən biri olduğunu göstərir. Ruhani tərbiyə sistemində rəhmət qapısı rolunu oynayan bu ibadət, həm bağışlanma, həm də tədbirli özünüdərk üçün dadlı bir “iç” kimidir.

Tarixi mənşə və dini əhəmiyyət

Əhli-beyt mənbələrinə görə ğufeylə namazını ilk dəfə Cəbrayıl (ə) vasitəsilə Peyğəmbərə (s) Allahın rəhmət hədiyyəsi kimi təqdim edilib. Hədislərdə onun qılındığı andan etibarən bəndələrin əməl dəftərində xüsusi nurani səhifə açıldığı və həmin səhifənin qiyamətdə şəfaətçi olacağı vurğulanır. İmam Əlinin (ə) Kufa məscidində itaəti genişləndirmək məqsədilə bu ibadəti camaata öyrətməsi tarixçilərin qeyd etdiyi əsas faktlardandır. Təfsirçilər “ghafala” kökünün “cəhalətdə laqeyd qalmaq” mənasına gəlməsinə diqqət çəkərək bildirirlər ki, bu namaz məhz laqeyd anın içində mərifət alovunu yandırır.

Müsəlman icmaları arasında ğufeylə ən çox şiə məktəbində yayılmış olsa da, bir çox sünni alimləri də onun fəzilətini təsdiq etmiş, hətta əsərlərində icra qaydasını müfəssəl şəkildə izah etmişlər. Misir, İran və Azərbaycan dini məktəblərində tələbələrə fiqh dərslərində nümunəvi nafilə kimi öyrədilməsi onu regionlararası mədəniyyət körpüsünə çevirmişdir. XIII əsr alimlərindən İbn Tavusun “Fəlah əs-sail” əsəri, eləcə də müasir dövrdə nəşr edilən fiqh məcmuələri vaxt, ayə seçimi və dua məzmunu ilə bağlı geniş izahlar təqdim edir. Beləcə, tarix boyunca bu kiçik ibadət böyük irfan məktəblərinin əsas təcrübə meydanlarından biri olmuşdur.

Vaxt məqamı və qılınma şərtləri

Fiqh mətnlərinə əsasən ğufeylə namazı şam farzı bitəndən sonra, işa namazının daxil olma vaxtına qədər qılınmalıdır. Zaman aralığının qısa olduğu bölgələrdə bu ibadəti gecikdirmək təqdir edilmir; çünki məsafə uzandıqca işa vaxtı girə bilər. İctihat fərqlərinə baxmayaraq, bütün alimlər iki rükətli sədəqə məqamlı olduğu barədə yekdildir. Niyyət sadə tələffüzlə “Allah rizası üçün ğufeylə namazı qılıram” şəklində edilir; bunun ardınca təkbir gətirilir və rükətlərə başlanılır. Hər iki rükətdə rüku və səcdələr digər namazlarda olduğu kimi adi qaydada icra olunur. Qəlbdə təmkin və diqqət ən mühüm şərt sayılır, çünki ibadətin əsas yönü məhz “qəflətdən ayılmaqdır”.

Rəvayətlər bu namazı tək qılmağı daha fəzilətli saysa da, elm tələbələri üçün öyrədici məqsədlə cəmaatla qılınması da caiz görülür. Qadınlar, səfərdə olanlar və xəstələr eyni hökm altındadır; yəni istənilən şəraitdə başqa nafilələri tərk etməyə məcbur olsalar belə, bu iki rükəti imkan daxilində qorumaq tövsiyə edilir. Alimlər qeyd edir ki, şam namazının sünnət rükətlərini tərk etmədən əvvəl ğufeylə qılındıqda, həmin sünnətlərin savabını da cəmləyir; bu isə ibadətin ilahi lütfünü daha aydın göstərir.

Rükətlərin quruluşu və namaz ardıcıllığı

Ğufeylə namazı sübh namazı kimi iki rükətdən ibarətdir və hər rükətin daxilində oxunan xüsusi ayələr onun fərqləndirici cəhətidir. İlk rükət “Subhanəkə” və “Fatihə” surəsindən sonra Nəbi Yunis haqda danışan 87-88-ci ayələrin tilavəti ilə seçilir; ikinci rükətdə isə yenə “Fatihə”dən sonra Allahın qeybi açarlarından bəhs edən Ənam surəsinin 59-cu ayəsi oxunur. Hər iki rükətin səcdələri adi namaz qaydası ilə yerinə yetirilir və rükular arasındakı “Samiəllahu limən hamidə” zikri dəyişmir.

İbadətin məxsusi tərəfi qunutun ikinci rükətdə Fatihə və ayədən sonra, rükudan əvvəl yer almasıdır. Burada əllər yuxarı qaldırılır və “Allahummə inni əsəlukə biməfatihi-l-ğəyb” cümləsi ilə başlayan dua oxunur. Dua bitən kimi səcdəyə enilir və salamla ibadət tamamlanır.

Birinci rükətdə oxunan ayələr

Birinci rükət “Zə n-Nun” hekayətini xatırladan ayələrlə olduqca təsirli mənəvi muhit yaradır. 21:87-88-ci ayələrdə Yunisin (ə) qaranlıqlar içindən “Sən pak və müqəddəssən, həqiqətən mən zalimlərdən oldum” deməsi, tövbənin səmimilik şərtini xatırladır. Mütəxəssislər qeyd edir ki, bu ayələr həm məna, həm də qiraət baxımından bəndənin acizliyini və Allahın sonsuz rəhmətini bir cümlədə birləşdirir. Tilavət zamanı səs tonunun nisbətən alçaldılması və hər kəlməyə diqqət verilməsi tövsiyə edilir, çünki məqsəd sadəcə oxumaq deyil, məna ilə tənəffüs etməkdir.

Bir çox alimlər Yunis ayələrinin ğufeylə namazında seçilməsinin səbəbini insanın şəhvət və qəzəb “qaranlıq”larından xilas yolunu göstərməsi ilə bağlayır. Ayələrdəki dramatik səhnə təsəvvür gücünü işə salır: balıq qarnında tək qalan bir peyğəmbər, ümidsizliyin son həddində dua edərkən, möminə də eyni ümid qığılcımını ötürür. Practik baxımdan, ayələrin quraqlıqda yağış duasına bənzər təsiri olduğuna inananlar çoxdur; yəni çətinlikdə oxunduqda tez zamanda çıxış qapısı açılır.

İkinci rükətdə oxunan ayələr

İkinci rükətdə tilavət edilən Ənam 59-cu ayəsi Allahın qeybi, torpaq altındakı toxum, düşən yarpaq və dənizdəki hər zərrədən xəbərdar olduğunu bəyan edir. Bu universal məlumat bəndəyə “görünməyən nə varsa, Allahın elmindədir” düşüncəsini aşılayır. Məna baxımından, tövbə ilə başlayan birinci rükəti ilahi elm və qüdrətlə tamamlayır; beləliklə ibadət tam bir ümid-təslimiyyət sintezini yaradır. Əgər ayəni əzbər oxumaq çətin olarsa, fiqh kitabları “İxlas” surəsini seçməyə icazə verir, lakin əsil səmərə üçün məhz orijinal ayənin tilavəti tövsiyə edilir.

Qiraət qaydası olaraq, 59-cu ayənin sonundakı “Kitab-i mubin” ifadəsi vurğulu, tərkibindəki “yabisin” kəlməsi uzadılaraq oxunur. Bəzi qiraət müəllimləri durğu işarələrini saxlayaraq iki nəfəsə bölməyi məsləhət görür, çünki məzmun axıcı qavranılır. Dərindən təfəkkür edildikdə bu ayə ibadətçinin istəklərini dilə gətirmədən belə Allahın artıq bildiyini göstərir, qunut duasının qəbula yaxınlığını artırır.

Qunut duası və onun mənəvi dərinliyi

Qunutda “Allahummə inni əsəlukə biməfatihi-l-ğəyb” deyildikdə bəndə qeybi açarları ilə bütün qapıların sahibi olan Rəbbinə sığınıb ehtiyaclarını təqdim edir. İmam Sadiq (ə) bu duanı “ruzini genişləndirən və qəmi qovub aparan” dua kimi təsvir etmişdir. Mətndə peyğəmbər salavatının əlavə olunması Allaha yaxınlaşmanın ən qısa yolunu işarə edir. Çünki salavat dilə gətirilən andan mələklər rəhmət gətirir, bəndənin istəklərinə şəfaət köprüsü qurulur.

Duanın sonda şəxsi ehtiyacın adi dildə dilə gətirilməsi icazəsi insan və Yaradan arasında rəsmi pərdəni aradan qaldırır. Bu da ibadəti müstəsna edən əsas psixoloji toxunuşdur: namazın şərti ərəb dilindən sonra qəlbdəki dili ilə səmimi müraciət. Təcrübələr göstərir ki, bu mərhələdə göz yaşları və ürək döyüntülərinin artması qat-qat rahatlanma gətirir, stres hormonlarını azaldır. Beləcə dua ibadəti ritualdan psixoterapiyaya çevirir.

Fəzilətləri və savab baxımından təsiri

Rəvayətlərdə bildirilir ki, ğufeylə namazı qılanın günahları dəniz köpüyü qədər olsa belə bağışlanar. Hadisə xadimləri bu məqamı “kiçik əmələ böyük savab” prinsipinin bariz nümunəsi sayır. Bunun bir səbəbi məhz “qəflət saatı”nda çox az adamın ibadətə yönəlməsi və ibadəti dəyərli edən nadirlik prinsipidir. Digər tərəfdən, namazda dualaşdırılmış ayələr bağışlanmağa dair ilahi vədlərin özüdür; yəni Yunisin duası və qeybi açar ayəsi bir arada bağışlanmanı sürətləndirir.

Praktik fəzilət kimi rəvayətlərdə diləklərin qəbul, ruzinin artımı, qəbir azabından amanda qalmaq kimi xeyirlər sadalanır. İmam Baqir (ə) tələbələrinə “Hər kim çətinlikdə ümidini itirirsə, bu iki rükətlə Rəbbini yad etsin” deyə nəsihət etmişdir. Müsəlman psixoloqları savab kateqoriyasından kənara çıxaraq, namazın meditativ təsiri nəticəsində nevroloji sakitləşdirici hormonların ifrazını göstərən tədqiqatlar aparmağa başlayıblar. Beləcə, ilahi savabla yanaşı, dünyəvi faydalar da özünü aydın göstərir.

Praktik tövsiyələr və yayılmış səhvlər

Ən çox rastlanan yanlışlıq vaxtın yaxınlaşmasını dəqiq hesablaya bilməməkdir; bu səbəbdən namaz işa azanına bir-iki dəqiqə qalmış tələsik qılınır və diqqət dağılır. Alimlər məsləhət görür ki, şam namazından dərhal sonra sünnət rükətlərini bir qədər gecikdirib bu nafiləni araya salmaq daha təhlükəsizdir. Digər səhv ayələri yarımçıq, tələskən tələffüz etməkdir; buna görə əvvəlcədən ayələri əzbərləmək vacibdir. Əzbər çətinliyi olanlar üçün kiçik vərəqdə yazıb qarşısında saxlamaq məqbul sayılır.

Bəzən qunut duasında “məhfətih” əvəzinə “məfatih” demək və ya salavatı unutmaq ibadətin mükəmməlliyini azaldır. Əgər yaddan çıxarsa, dua tamamlanmazdan salavat gətirmək kifayətdir. Səcdə zikrlərini qısaltmaq da geniş yayılmış nöqsandır, halbuki rükətlər Fatiha uzunluğunda olsa belə səcdə zikri digər namazların standartından az olmamalıdır. İbadət yetkin övladlara öyrədilərkən, əvvəldən düzgün ardıcıllıq nümunəsi göstərilməli, xüsusən qunut, ayə seçimi və salam qaydası diqqətlə izah edilməlidir. Bu cür praktiki yanaşma, kiçik, lakin yaddaqalan ibadətin nəsldən-nəslə səhvsiz ötürülməsini təmin edir.

Günəşin üfüqdə çəkildiyi, gecənin tam enmədiyi o qısa aralıq, Yaradanla səmimi görüş üçün seçilmiş ən həssas andır. İki rükətlə qəlbi təzələyən ğufeylə namazı sadəliyin böyük hikmətlər daşıdığını göstərir. Çünki bağışlanma və ümid bir neçə dəqiqəyə sığışa bilər, önəmli olan qəlbin hazır, niyyətin aydın olmasıdır. Yunisin qaranlıqdan səsinə sığınan ayələr insana ümid çağırışı edir, Ənam ayəsi isə Allahın sonsuz elmini xatırladır. Bu vəhdət, ibadətçini həm tövbə, həm təslimiyyət ruhunda yetkinləşdirir. Dua məqamında dilə gətirilən arzuların ixlasla birləşməsi, elə həmin anda mələkələşən rəhməti cəlb edir. Alimlərin əsrlər boyu tövsiyələrinə əsasən, bu ibadət həm axirət üçün sərmayə, həm də dünya qəm-kədərinin çıxış yolu kimi qalır. Ruhani məktəblərdən tutmuş sıravi ailələrə qədər hər kəs bu kiçik təcrübə ilə təsəvvürünə sığmayan fəzilətlər qazanmışdır. Zehni yorğunluqları, mənəvi boşluqları dolduran ğufeylə namazı, günün səs-küylü məqamından ayrılıb ilahi səssizliyə addım atmaq imkanı yaradır. Fərdi etiraf və ümidi birləşdirən bu ibadət ibadətçinin əməl dəftərində nurani bir iz buraxır. Zaman qısadır, lakin mərhəmətin qapıları sonsuz; elə buna görə də ğufeylə namazı möminin gündəlik təşvişlər içində tapdığı ən qiymətli sığınacaq olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar