Qugark faciəsi 1988-ci ilin noyabrında Ermənistan SSR-in Lori (o vaxtkı Qugark) vilayətində yaşayan azərbaycanlı mülki əhaliyə qarşı törədilən kütləvi zorakılıq aktlarının ümumiləşdirilmiş adıdır. Qədim ticarət yolunun üstündə yerləşən, təmiz iqlimi və məhsuldar dağətəyi torpaqları ilə seçilən bu rayon sovet dövründə müxtəlif etnik qrupların yanaşı yaşadığı bölgə kimi tanınırdı. Qarabağ münaqişəsinin ilk dalğaları Sumqayıtdan sonra sərhədyanı kəndlərdə də gərginliyi yüksəltdi; xüsusən informasiya boşluğu və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi fonunda etnik münasibətlər kəskin qütbləşdi. Noyabrın 21-dən 28-dək Vanadzor şəhəri və ətraf kəndlərdə azərbaycanlılara məxsus evlərə basqınlar edildi, mağazalar yandırıldı, yollar kəsildi, qaçmağa çalışan ailələr döyüldü. Rəsmi sovet istintaqı 11 nəfərin öldürüldüyünü açıqlasa da, Azərbaycan mənbələri 20-dən çox qurbanın adını qeyd edir; ölənlərin dəqiq sayını müəyyənləşdirməyə nə müstəqil ekspertiza, nə də tam siyahılar imkan verdi. Yüzlərlə ailə vaqonlara doldurularaq Gəncə istiqamətinə yola salındı, onların daşınmaz əmlakı talan edildi, məzarlıq və məscidlər dağıdıldı. Qugark hadisələri postsovet məkanında etnik zorakılığın qarşısı alınmadıqda necə sürətlə yayılıb qırıcı nəticələr doğura bildiyini göstərən tünd səhifədir. Bu faciə həm də sovet çoxmillətli modelinin son illərində dövlət strukturlarının böhranlı situasiyaya adekvat cavab verə bilmədiyini sübut etdi. Hadisələrdən bəri otuz ildən çox vaxt keçsə də, qurbanların xatirəsinin düzgün anılmaması, hüquqi ədalətin gecikməsi və arxivlərin tam açılmaması kollektiv travmanı dərinləşdirir. Tarixi faktların obyektiv öyrənilməsi və qarşılıqlı humanitar təşəbbüslər hər iki cəmiyyət üçün zəruri barışıq şərtidir.
Tarixi Kontekst
Vanadzor (keçmiş Kirovakan) sovet sənaye planında metallurgiya, tikinti materialları və kimya klasterinin mərkəzi sayılırdı. Bu müəssisələrə əməkçi kimi köçən azərbaycanlılar kənd təsərrüfatındakı paylarını da qoruyur, üzümçülük və heyvandarlıqla məşğul olurdu. Qarabağ mövzusu gündəmə gələnədək bölgədə kütləvi etnik zəmində qarşıdurma qeydə alınmamışdı.
1987-ci ilin sonundan etibarən İrəvanda keçirilən mitinqlərdə “Miatsum” şüarı populyarlaşdı, mərkəzi hakimiyyət isə mövqe bildirməkdə tərəddüd edirdi. Sumqayıt hadisələri haqqında qəzəbli rəvayətlər Lori də daxil olmaqla bütün Ermənistana yayıldı və qarşılıqlı qorxu psixologiyası formalaşdı.
Hadisələrin İlkin Alovlanması
Noyabrın 21-də Vanadzor bazarında azərbaycanlı tacirlərlə yerli sakinlər arasında baş verən məişət mübahisəsi tezliklə etnik şüarlar səslənən izdihama çevrildi. Axşama doğru kütlə rayon milis idarəsinin binası qarşısına toplandı və “evlərinə qayıtsınlar” tələbi ilə yürüş başladı. İlk basqınlar Göyçə gölü istiqamətindən təzə gəlmiş mövsümi işçilərin kirayə qaldığı hostellərə edildi.
Milis qüvvələri iğtişaşın miqyasını düzgün qiymətləndirmədiyindən ilk sutkanı müşahidəçi mövqedə qaldı. Evlərin yandırılması xəbəri rayonun azərbaycanlı kəndlərində panikaya səbəb oldu, çünki ən yaxın sığınacaq Gəncə istiqamətində yerləşirdi və yollar artıq nəzarətsiz idi.
Zorakılığın Ərazi üzrə Yayılması
Növbəti iki gün ərzində Vanadzorun şimal-qərb kəndləri – Şamlu, Saral, Allahverən – hədəfə çevrildi. Etnik azərbaycanlıların evləri tanınma məqsədi ilə əvvəlcədən işarələnmiş, bəzi yerlərdə elektrik enerjisi kəsilmişdi. Kənd sovetinin binasına sığınan qadın və uşaqların evakuasiyası yalnız üçüncü gün mümkün oldu.
Yaxın kəndlərdən gələn silahlı qruplar magistral yolun nəzarətini ələ keçirərək qaçan ailələrin avtomobillərini geri döndərirdi. Bəzi şahid ifadələrinə görə, gecə saatlarında tarlalarla sərhədi keçənlər donma və itkin riski ilə üzləşdi. Əksər mülklər talan olunduqdan sonra yandırıldı ki, əhali geri dönmək fikrindən vaz keçsin.
Qurbanların Statistikasına Dair Mübahisələr
Sovet prokurorluğu 1989-cu ilin fevralında açıqladığı aralıq hesabatda 11 ölüm faktını təsdiqlədi və 52 nəfəri cinayət məsuliyyətinə cəlb etdiyini bildirdi. Azərbaycanlı hüquq müdafiəçisi Arif Yunusov isə arxiv sənədləri və ailə siyahılarından 21 ölüm faktını aşkarladı. Qaçqınlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin 2020-ci il bazasında 33 nəfərlik siyahı mövcuddur.
Fərqli rəqəmlər hadisə bölgəsinə müstəqil tibbi-ekspert briqadasının buraxılmaması, bəzi meyitlərin naməlum yerlərə aparılması və üst-üstə düşən familiyaların qeyri-dəqiq yazılması ilə izah olunur.
| Mənbə | Ölənlərin sayı | Qeydin növü | İl |
|---|---|---|---|
| SSRİ Baş Prokurorluğu | 11 | Rəsmi istintaq | 1989 |
| Arif Yunusov | 21 | Şahid ifadələri | 1994 |
| Qaçqın Komitəsi | 33 | Dəftər qeydiyyatı | 2020 |
SSRİ Hakimiyyət Orqanlarının Reaksiyası
Noyabrın 26-da Daxili Qoşunların 23-cü diviziyasına məxsus motoatıcı batalyon Vanadzora daxil oldu, lakin artıq azərbaycanlı əhalinin böyük qismi yollarda idi. Hərbi komendant saatı elan olunsa da, kütləvi təxribatçılar kiçik kəndlərdə gizlənərək basqınları davam etdirə bildi.
SSRİ Ali Soveti dekabr plenumunda hadisəni “lokal iğtişaş” kimi qiymətləndirib fövqəladə vəziyyət tətbiqindən imtina etdi. Mərkəzi rəhbərlik problemləri yerli resurslarla həll etmək siyasətinin acı nəticələrini dərk etsə də, artıq gec idi.
Media Resursları və İnformasiya Boşluğu
Moskva qəzetləri faciəni qısa informativ qeydlərlə keçdi, Bakı mətbuatı isə geniş reportajlarla azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə faktını qabartdı. Ermənistan qəzetləri hadisələri qarşılıqlı zorakılıq fraqmenti kimi təqdim edir, ölən ermənilər haqqında təsdiqlənməmiş xəbərlər dərc edirdi.
İki cəmiyyətdə paralel informasiya məkanları yaranaraq nifrət diskursunu qidalandırdı. Fakt-yoxlama mexanizmlərinin olmaması dezinformasiyanın sürətlə yayılmasına, ümumi dilin tam itirilməsinə gətirib çıxardı.
Hüquqi Araşdırmalar və Diplomatika
1992-ci ildə Azərbaycan Baş Prokurorluğu hadisə üzrə ayrıca cinayət işi açdı, lakin təqsirləndirilənlərin Ermənistanda olması ekstradisiya prosesini dalana saldı. Ermənistan hökuməti “keçmiş SSRİ-nin daxili işi” arqumentini irəli sürərək beynəlxalq tribunal təşəbbüsünü blokladı.
Avropa Şurasına üzvlük proseduru zamanı hər iki tərəf insan hüquqları sahəsində öhdəlik götürsə də, Qugark dosyesi gündəmə gəlmədi. 2024-cü ildə Azərbaycan Ombudsmanı BMT Xüsusi Məruzəçisinə yeni material göndərərək işin aktual saxlanmasına cəhd göstərdi.
Faciənin Yaddaşı və Abidələşdirilməsi
Gəncədə ucaldılmış “Qərbi Azərbaycan Şəhidləri” memorial lövhəsində Qugark qurbanlarının adı qeyd edilib. Hər il noyabrın son həftəsində qaçqın icmaları anım mərasimləri keçirir, hadisələri görən şahidlər tələbələrlə görüşür.
Vanadzor şəhərində isə xüsusi abidə yoxdur; yalnız 2022-ci ildə bəzi erməni hüquq müdafiəçiləri köhnə azərbaycanlı qəbiristanlığının qorunması üçün petisiya hazırlayıb. Abidələşdirmə prosesinin ləngiməsi faciənin hələ də həssas mövzu olduğuna işarədir.
Müasir Dərslər və Regional Təhlükəsizlik
Qugark hadisəsi göstərdi ki, etnik təbliğat fonunda yerli hüquq-mühafizə orqanlarının ləng reaksiyası saatlarla ölçülən zaman kəsiyində fəlakət doğura bilər. Azərbaycan 2023-cü ildə qəbul etdiyi “Milli Fəlakət Risklərinin Azaldılması Strategiyası”nda humanitar dəhlizlərin sürətli açılması, mülki müdafiə planlarının icra mexanizmini gücləndirdi.
Ermənistan hökuməti 2021-ci il milli təhlükəsizlik sənədində “erkən xəbərdarlıq və qarşısının alınması” doktrinasını təsbit etdi. Hər iki tərəf üçün Qugark dərsi – siyasi dialoqun gecikdirilməsinin nə qədər baha başa gəldiyini unutmamaq – günümüzdə də aktualdır.
Qugark faciəsi sovet imperiyasının son illərində etnik münasibətlərin nəzarətsiz qalmasının ağır nəticələrini açıq-aydın göstərdi. Yeddi günlük iğtişaş on illər boyu davam edən qonşuluq münasibətlərini bir anda dağıtdı və bölgənin demoqrafik xəritəsini tam dəyişdirdi. Qurbanların xatirəsinin layiqincə anılmaması, hüquqi ədalətin yarımçıq qalması və arxivlərin qapalı saxlanılması kollektiv travmanı dərinləşdirməyə davam edir. Mütərəqqi gələcək üçün ilk addım obyektiv faktların işıqlandırılması, şahid ifadələrinin toplanması və hər iki cəmiyyətin dərsliklərində hadisənin real təsvirinə yer verməkdir. Qugark yalnız lokal faciə deyil, multietnik mühitə malik bütün regionlar üçün xəbərdarlıq siqnalıdır: idarəetmə boşluğu və dezinformasiya ittihamları sürətlə zorakılığa çevirir. Bu travmanın sülh prosesinə çevrilməsi üçün hüquqi mexanizmlər, media məsuliyyəti və müstəqil araşdırma institutları paralel işləməlidir. İnsan hüquqlarının qorunması universal dəyər kimi qəbul edilmədikcə, Qugark kimi epizodlar təkrarlanmaq riski daşıyır. Sağ qalanların şahidliyi, açıq arxivlər və ortaq xatirə mədəniyyəti Cənubi Qafqazda dayanıqlı barışığın bünövrəsini qoymaq üçün ən möhkəm ə
Ən Çox Verilən Suallar
1988-ci ilin 21-28 noyabr tarixləri arasında Ermənistan SSR-in Lori vilayətinin (o zamankı Qugark rayonu) Vanadzor şəhəri və ətraf kəndlərində baş verib. Qarabağ münaqişəsinin ilk dalğası fonunda etnik zorakılıq alovlanmışdı. Faciə bir həftə davam edən kütləvi hücumlarla xarakterizə olunur. Hadisələr SSRİ dövrünün son böyük etnik iğtişaşlarından sayılır.
Sovet Baş Prokurorluğu 11 ölüm faktını təsdiqləmişdi. Müstəqil araşdırmalar 20-dən çox, Azərbaycan rəsmi mənbələri 33-ə qədər qurban olduğunu bildirir. Dəqiq sayın müəyyənləşməsini itkin siyahılar və ekspertiza çatışmazlığı çətinləşdirib. Rəqəmlər fərqli olsa da, faktiki ölüm halları təsdiqlənib.
Daxili Qoşunlar və rels-vaqon idarəsi qadın və uşaqları yük vaqonları ilə Gəncə stansiyasına çatdırıb. Kişilər quru yolla Gürcüstan və Azərbaycan sərhədinə aparılıb. Yollar kəsildiyi üçün marşrutlar tez-tez dəyişdirilib. Təxliyə zamanı xəsarət alanlar da olub.
Əsas səbəblər etnik gərginliyin artması, sovet idarəetmə vakuumu, dezinformasiya və radikal qrupların təbliğatı idi. Sumqayıt hadisələri barədə şişirdilmiş xəbərlər bölgədə qisas hissini artırdı. Yerli milis qüvvələrinin zəifliyi kütləni dayandırmağa yetərli olmadı. Qarabağ münaqişəsi ümumi psixoloji fonu gərginləşdirdi.
SSRİ Prokurorluğu 1989-cu ildə istintaq sənədi açıqlasa da, cinayət işi tam nəticə vermədi. 1992-ci ildə Azərbaycan ayrıca dosye açdı, lakin ekstradisiya baş tutmadı. Ermənistan həmin işləri daxildə bağladı. Beynəlxalq tribunal təşəbbüsləri hələ reallaşmayıb.
Azərbaycanda Gəncə şəhərində “Qərbi Azərbaycan Şəhidləri” memorial lövhəsində Qugark qurbanları qeyd olunur. Ermənistanda xüsusi abidə hələ ucaldılmayıb. 2022-ci ildə Vanadzorda azərbaycanlı məzarlığının bərpası üçün petisiya imzalanıb. Abidələşdirmə mövzusu hələ də müzakirə predmetidir.
Azərbaycan dərsliklərində Qugark faciəsi etnik təmizləmə nümunəsi kimi verilir və faktoloji xronologiya təqdim olunur. Ermənistanda mövzu ümumi “qarşılıqlı zorakılıq” kontekstində xatırlanır, ətraflı faktoloji məlumat azdır. Seçici yaddaş problemi müştərək akademik komissiyanın olmaması ilə əlaqələndirilir. Bu, tarixi interpretasiya fərqlərini dərinləşdirir.
Hadisə göstərir ki, erkən xəbərdarlıq sistemləri və çevik hüquq-mühafizə müdaxiləsi olmadan lokal insidentlər kütləvi faciəyə çevrilir. Dezinformasiyaya qarşı fakt-yoxlama mexanizmləri vacibdir. Humanitar dəhlizlərin vaxtında açılması mülki itkiləri azaldır. Siyasi dialoqun gecikməsi riskləri artırır.
Qaçqın statusu olan ailələr 1993-cü ildən aylıq müavinət alır, lakin fərdi əmlakın tam dəyəri kompensasiya edilməyib. Hüquqi mexanizm hələ yekunlaşmayıb. Beynəlxalq donorlardan ayrılan yardım yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılmasına yönəlib. Əmlak talanının qiymətləndirilməsi çətin olduğundan proses uzanır.
Ən vacib addımlar arxivlərin tam açılması, şahid ifadələrinin sistemləşdirilməsi və ortaq tarixçi komissiyasının yaradılmasıdır. Beynəlxalq hüquq mütəxəssislərinin iştirakı obyektivliyi təmin edə bilər. Media və təhsil sahəsində balanslı təqdimat qarşılıqlı etimadı artırır. Yalnız belə addımlar davamlı barışığa şərait yaradar.
