Ğulat: Ğülüvv, Ədəbi,Etimoloji Mənası

Din tarixində “ğulat” və “ğuluv” anlayışları xüsusilə İslam dünyasının erkən dövrlərində dini-siyasi proseslərə mühüm təsir göstərmiş, həm teoloji, həm də ictimai səviyyədə müzakirə olunan fenomenlərə çevrilmişdir. Bu terminlər əsasən şiə məzhəbinin bəzi kənar qolları ilə bağlı istifadə olunur, lakin kökü daha qədim monoteist ənənələrə qədər gedib çıxır. “Ğulat” adlanan şəxslər, adətən, dini lider və ya imamların ilahiləşdirilməsi, onlara qeyri-insani, fövqəltəbii statusların verilməsi, hətta Tanrıya bərabər tutulması fikirlərini yaymışlar. Bu tendensiya “ğuluv” – yəni ifratçılıq, həddi aşmaq mənası ilə bağlıdır. Həm klassik İslam alimləri, həm də müasir teoloqlar “ğulat” cərəyanlarını əsas axından ayırmaq üçün kəskin sərhədlər çəkmiş, bu axınların dini, fəlsəfi və sosial aspektlərini dərin təhlil etmişlər

Ədəbi və etimoloji mənası

“Ğulat” sözü ərəb dilində “ğalā” kökündən yaranıb və “həddini aşan”, “ifratçı”, “şişirdən” mənalarını verir. “Ğuluv” isə bir proses, tendensiya olaraq “həddindən artıq getmək”, “normal sərhədi keçmək” deməkdir. Quranda və bir çox hədislərdə “ğuluv” mənfi mənada, xüsusən dini məsələlərdə ifratçılığı, insana aid olmayan xüsusiyyətlərin qeyri-insanlara aid edilməsini pisləyən şəkildə işlədilmişdir. İslam terminologiyasında “ğulat” termini ən çox şiə məzhəbinin ekstremal qollarında rast gəlinir, lakin sünni mənbələrdə də ifratçılığı tənqid edən hallarda işlədilir.

Tarixi köklər və ilk ğulat hərəkatları

VII–IX əsrlər ərzində İslam dünyasında bir sıra “ğulat” cərəyanları formalaşmağa başladı. Bunlar arasında ən məşhurları Kaysaniyyə, Xattabiyyə, İsmailiyyə, Nusayriyyə, Məğariyyə, Beyaniyyə kimi qruplardır. Bu qruplar, əsasən, imamların fövqəltəbii güclərə sahib olduğunu, qeybə çəkildiyini, yenidən zühur edəcəyini və bəzən də onların bir növ Tanrı təcəssümü olduğu fikrini müdafiə edirdilər. “Ğulat” cərəyanlarının kökü, bəzən, qədim Şərq dualizmi, zərdüştilik, manixeylik və hətta yunan platonçuluğuna qədər aparılır. Onlar klassik İslam teologiyası və fiqhində ciddi mübahisələrə səbəb olub.

Şiəlikdə ğulat və ifratçı cərəyanlar

Ən bariz ğulat təmayülləri erkən şiə qrupları arasında formalaşmışdır. Onlar İmam Əlinin (ə) ilahi təcəssüm olduğunu, bəzi İmamların qeybi xüsusiyyətlərə malik olmasını, peyğəmbərlik vəhyi ilə paralel fövqəltəbii biliklərə yiyələndiklərini iddia etmişlər. Şiə aləmində rəsmi mövqe belə cərəyanları İmamət doktrinasına zidd sayır və kəskin rədd edir. Bununla yanaşı, bəzi şiə qollarında (Nusayriyyə, İsmailiyyə və s.) bu tip elementlər folklor və mistik ənənələrdə iz buraxmışdır.

Sünni və klassik İslamda ğulat məsələsi

Sünni mənbələrdə “ğulat” termini adətən ifrat sufilik, bəzən isə “mücəssimə” və ya “mövcudat” haqqında həddi aşan baxışları xarakterizə etmək üçün işlədilir. Məşhur alimlər, o cümlədən Əbu Hənifə, İmam Malik, İbn Teymiyyə, hətta Qəzali və İbn Ərəbi belə meyilləri tənqid etmiş, Allahı və peyğəmbərləri insan ölçüləri ilə müqayisə edən, onlara ilahi xüsusiyyətlər verən yanaşmaları zidd saymışlar. “Ğuluv” həm də İslam hüququnda (fiqh) ifrat və laqeydlik arasındakı həddi göstərmək üçün işlədilir.

Ğulat qruplarının ideoloji əsasları

Bu cərəyanların ortaya çıxmasının başlıca səbəbləri sosioloji, siyasi və psixoloji amillərlə bağlıdır. Erkən İslamda hakimiyyət uğrunda mübarizələr, siyasi liderlərin ilahiləşdirilməsi, toplumun mistik ehtiyacları və bəzi regional mədəniyyətlərin təsiri ilə ğulat qrupları yaranıb. Bu qruplarda liderlər “məsum”, “mürşid”, “mürid”, “imam” statuslarını fövqəl-insan səviyyəsinə qaldırıblar. Əksər hallarda ğulat ideyaları gizli dərnəklər və batini təriqətlər formasında yayılıb.

Əks təbliğat və rəsmi məzhəblərin reaksiyası

Həm şiə, həm də sünni ruhaniləri tarix boyu ğulat qruplarına qarşı açıq təbliğat aparıb. Rəsmi fətvalar, teoloji traktatlar və rəsmi məzhəb təmsilçilərinin çıxışlarında ğulat və ğuluv pislənib, bu tip axınların İslamın əsas prinsiplərinə zidd olduğu göstərilib. Bir çox hallarda ğulat ideologiyasının yayılması dini və siyasi təqiblərə, hətta qətllərə səbəb olub. Klassik və müasir dövrdə yazılmış fiqh, təfsir və kəlam əsərlərində bu məsələyə ayrıca fəsil ayrılıb.

Müasir dövrdə ğulat və ğuluv anlayışı

Bu gün İslam dünyasında ğulat anlayışı əsasən tarixi və nəzəri kontekstdə öyrənilir. Bununla belə, bəzi müasir dini sektalar və marjinal cərəyanlarda yenidən bu tip ideyalar müşahidə olunur. Xüsusən Orta Şərqdə mistik təriqətlər və bəzi radikal qruplar arasında ğuluv meylləri ara-sıra aktuallaşır. Bəzi tədqiqatçılar bu tendensiyanı qloballaşma, mədəni identiklik böhranı və informasiya yayımının təsiri ilə əlaqələndirir.

Ədəbiyyatda və folklorda ğuluv motivləri

Orta əsr mənbələrində və klassik Azərbaycan ədəbiyyatında imamların, peyğəmbərlərin və ya ruhani liderlərin fövqəladə güc və səlahiyyətlərə malik olması mövzusu tez-tez işlənib. Bu, bir tərəfdən xalqın mistik dünyagörüşünün, digər tərəfdən dini təfəkkürün formalaşmasında xüsusi rol oynayıb. Ədəbi nümunələrdə ğuluv motivləri həm tənqidi, həm də idealist formada əks olunub.

Sosial və psixoloji təsiri

Ğulat və ğuluv təfəkkürü cəmiyyətin sosial münasibətlərində də öz əksini tapır. Liderə, mürşidə və ya dini nüfuz sahibinə hədsiz itaət, şəxsi müstəqilliyin itirilməsi, irrasional inam və s. kimi psixoloji hallara səbəb olur. Bu, bəzən kütləvi psixoz, fərdi xarizmatik lider kultları və dini manipulyasiya hallarının meydana gəlməsinə şərait yaradır. Akademik mühitdə bu mövzu psixoloji və sosial antropoloji tədqiqat obyektinə çevrilib.

Qanunvericilik və hüquqi status

Əksər müsəlman ölkələrinin dini qanunvericiliyində ğulat cərəyanları “bidaət”, “fitnə” və ya “dini ifratçılıq” kimi təsnif edilir. Rəsmi hüquqi statusda onlara qarşı məhdudlaşdırıcı tədbirlər, dini tədrisdə isə maarifləndirmə və korrektiv yanaşmalar tətbiq olunur. Əsas məqsəd dini radikalizmin, təriqətçiliyin və ifratçılığın qarşısını almaqdır.

Ğulat və ğuluv fenomeni İslamın, xüsusən də şiəliyin teoloji, tarixi və sosial spektrində unikal mövqeyə malikdir. Bu anlayışlar həm qədimdə, həm də müasir dövrdə dini təfəkkür, məzhəbi sərhədlər və toplum psixologiyasının formalaşmasında təsirli olub. İslam düşüncəsində ğuluvun tənqidi dini ifratçılığa qarşı əsas qoruyucu amil kimi çıxış edir. Bütün dövrlərdə din alimləri, hüquqşünaslar və filosoflar ğulat və ğuluvun məqbul həddi aşan bir yol olduğunu vurğulayıb, onu əsas yolun, yəni “vasat”ın qorunmasına çağırıb.

Ən Çox Verilən Suallar