Qüllə anlayışı memarlığın tarix səhnəsində həm faydasına, həm də rəmzi gücünə görə seçilən strukturlardan biridir. İnsan toplumu müdafiə, müşahidə, siqnal ötürmə, dini-simvolik və ya kommersiya funksiyalarını yüksəkliklə birləşdirmək istəyəndə həmişə vertikal həll yoluna üz tutub. Daş məbədlərin pilləli zikkuratlarından başlayaraq İslam minarələri, orta əsr qalalarının bürcləri, sənaye inqilabının dəmir konstruksiyalı su anbarları və nəhayət, şüşə-metal göydələn antenaları bu xəttin müxtəlif dövrlərdə aldığı obrazlardır. Qüllə inşa etmək texniki baxımdan mühəndislik yaradıcılığının sərhədlərini çəkir, çünki strukturu həm öz çəkisinə, həm külək, seysmik və temperatur yüklərinə qarşı dayanıqlı saxlamaq, həm də içəridə müəyyən funksiyanı yerinə yetirmək lazım gəlir. Şəhər siluetində qüllə vizual orientir rolunu oynayır: Parisin Eyfel, Londondakı Şard, Bakının Alov qüllələri kimi konstruksiyalar urbanistik identitet elementinə çevrilib. Radiotezlik diapazonu nə qədər yüksəksə, ötürücülərin qülləsi də bir o qədər ucalır; beləliklə telekommunikasiya, hava naviqasiyası və meteoroloji müşahidə kimi sahələrdə vertikal memarlıq müasir həyatın görünməz əsasıdır. Digər tərəfdən, tarixi müdafiə qüllələri–Məkkə yaxınlığındakı Et-Taif qalası, Azərbaycan xanlıqlarının divar bürcləri–ətrafdakı sosial iqlim haqqında arxivləşdirilməmiş hekayələr danışır. Bu məqalənin növbəti hissələrində qüllə arxitekturasının texnoloji prinsipinə, estetik dilinə, tarixi təkamülünə, material seçiminə, aerodinamika testlərinə, funksional klasifikasiyasına, seysmik zonalar üçün dizayna və gələcəyin hibrid quruluş modellərinə obyektiv pəncərə açılacaq.
Qüllə Memarlığının Tarixi Geneologiyası
Zikkurat, mayya piramidası və qüllə arasında oxşarlıq ondan ibarətdir ki, hər üçü səmanı yerə bağlayan rəmzi nərdivan kimi qurulub. E.ə. III minillikdə Mesopotamiya şəhərlərində tikilən pilləli zikkuratlar şəhər dövlətinin siyasi gücünü tanrıların nəzərinə çatdırmaq məqsədi daşıyırdı. İbadətgahın zirvəsi astronomik müşahidələr üçün təbii platformaya çevrilirdi.
Antik Roma dövründə müşahidə və siqnal qüllələri Via Appia boyunca yerləşdirilərək ordunun marşrutunu qoruyurdu. Orta əsrdə İtaliya şəhər-dövlətlərinin ailə klanları siyasi dominantlığını göstərmək üçün iqamətgahlarına hündür bürc əlavə edirdi; Bolonya hələ də yüzdən artıq daş ailə qülləsi ilə tanınır.
Qüllənin Struktural Statikası və Material İnkişafı
Vertikal konstruksiyanın dayanıqlığı üçün baza səthə geniş yayılır, yüksəklik artdıqca kütlə azalır. Ənənəvi daş bürclərdə bu prinsipi qalın baza divarları və daralan diametr təmin edirdi. Dəmir-beton ixtirasından sonra statik yük armaturlu nüvəyə ötürülərək qalın divarlara ehtiyac azaldı.
Müasir göydələn qüllələri dayanıqlı nüvə (core) və ekzoskelet sistemlərini birləşdirir; aerodinamik memarlıq külək gücünü burulğan şəkilli səthlə parçalayıb aşağılaması üçün bükülən forma yaradır. Kompozit karbon lifləri qüllə şpillerində metal çəkisini 40 faiz azaldır.
Funksiyaya Görə Qüllə Tipləri
Müşahidə qüllələri – televizor siqnalı, radar və astronomiya üçün optik aparat yerləşdirir. Su qüllələri hidravlik təzyiqə dayanıqlı anbarı yuxarı quraşdıraraq bələdiyyə təchizatını sabit saxlayır. Dini qüllələr: minarələr, zəng qüllələri və stupalar ibadət funksiyasına akustik element əlavə edir.
Müdafiə bürcləri orta əsr qalalarında perimetrik divar sistemi boyunca yerləşdirilərək ox, mancanaq və odlu silah üçün müşahidə gücləndirməsi yaradır. XXI əsrdə sərbəst göydələn bürcləri ofis və otel funksiyasını daşısa da, pilləkən-şüşə panoraması ilə turizm qülləsinə çevrilir.
Aerodinamika və Yüksəklik Mərtəbəliliyi
Külək yükləri kvadrat sürət qanunu ilə artdığından dizaynerlər silindrik, prizmatik, burulan və konusvari qarışıq formalardan istifadə edir. Burj Xəlifə yeddi dairəvi modulun spiral yığılmasından ibarətdir; külək şırnaqları yüksəlməkdə gecikir və vibrasiya amplitudası uyğun damper sistemləri ilə söndürülür.
Taipei 101 polad-inert kütləli sarkaç qurğusu ilə rezonans tezliyini cilovlayır. Bənzər damper Bakının Alov qüllələrində də tətbiq olunub, Xəzər sahilində 42 m/s-ə çatan şimal küləyini kompensasiya edir.
Seysmik Zonalar üçün Qüllə Dizaynı
Yeraltı təkan zamanı qüllənin özək hissəsi cismani dalğaların yayılma trayektoriyasını minimum dərəcədə dəyişir. Beton-çelik qarışıq “megakürsü” elementləri yan kəsilmə gərginliyini daşıyır, təməl üzərində qoyulan izolyator rulmanlar zəlzələnin rezonans pikini yayır.
Tokioda “Skytree” qülləsinin mərkəzi gəmi dirəyi formasında elastik polad-beton nüvədir; bu nüvə və xarici çərçivə arasında sürtünmə amortizatorları yerləşdirilib. 2011-ci il Şərqi Yapon zəlzələsində 6,3 bal gücündə silkələnməkdə cüzi xəsarət alıb.
Telekommunikasiya Qüllələri və Frekans Ekologiyası
FM, mikrodalğa və 5G antenaları daha çox xəttüstü görmə radiusu tələb edir. Toronto CN Tower 553 metr hündürlüyü sayəsində 100 kilometr radiusda siqnal ötürür. Antena platforması fibrə gücləndirilməklə çəkisi azaldılıb, lakin elektromaqnit yük artdığından soyuducu maqnit dövrəsi qurulub.
Siqnalın torpaq əyriliyini keçməsi üçün qüllələr ardıcıl zəncir təşkil edir, “backhaul” mikrodalğa xətti məlumatı fiber optikdən cəngəllik stansiyasına daşıyır. Qüllələrin çoxalması radiomüddət spektrini sıxışdırdığından rəqəmsal gecə rejimi ETSI tərəfindən məcburi normaya çevrilib.
İkonik Qüllələrin Memarlıq Dili
Eyfel qülləsi dəmir barmaqlıqlarının ritmik təkrarı ilə konstruktiv estetikanın simvolu oldu. Sinqapur Marina Bay Sands-in SkyPark qüllələri sürüşən bulvar ideyasını üç göydələnlə birləşdirir və otel-hovuz terrasını 190 metr hündürlükdə asır.
Dini qüllələrdə də memarlıq dili dəyişir: Səudiyyə Ərəbistanındakı Kral Əbdüləziz Saat Qülləsi İslam memarlığının stalaktit motivini şüşə alüminium pərdələrlə müasirlaşdırıb. Qüllənin zirvəsindəki nəhəng almazvari saat önü eyni anda həm göstərici, həm yansıtıcı işıq fanarıdır.
Yaşıl Texnologiyalar və Gələcəyin Hibrid Qüllələri
Vertikal külək turbinləri qüllə fasadına modulyar şəkildə birləşdirilərək enerji generasiyası təmin edir. Biorəqəmsal “ağciyər” sistemləri havadakı tozu çökdürən moss modulu ilə kombinə edilib. Fasadın “termokeçəldici” keramika lövhələri günəş şüasını geri vuraraq daxili soyuq istehlakını azaldır.
Metaverse əlaqəli yeni nəsil məlumat mərkəzi qüllələri server modullarını nüvədə yerləşdirir, xarici fırlanan evakuasiya lifti isə həm turizm göy dairəsi, həm də fövqəladə tənzimləyici funksiyanı daşıyır.
| Qüllə adı | Hündürlük (m) | Funksiya | İnşa ili |
|---|---|---|---|
| Burj Xəlifə | 828 | Qarışıq (otel, ofis, istirahət) | 2010 |
| Tokyo Skytree | 634 | Yayım, müşahidə | 2012 |
| Canton Tower | 604 | Yayım, turizm | 2010 |
| CN Tower | 553 | Yayım, turizm | 1976 |
Qüllələrin Külturoloji Sədaqəti
Qüllə şair üçün hədəf, rəssam üçün perspektiv, psixoloq üçün sublimasiya arxetipidir. Kafka “Qəsr” romanında qülləni əlçatmaz güc rəmzi kimi işlədib, Müslüm Maqomayev Bakının teleqüllə siluetini mahnı videolarında müasirliyə sinonim kimi təqdim edib.
Mədəniyyətşünaslar qülləni “vertikal arzuların metonimiyası” adlandırır: cəmiyyətin elmi güc, dini bağlılıq və iqtisadi ambisiyanı göyə uzatmaq cəhdi onunla xülasələnir. Qüllə ilə yerin cazibəsi arasında gərgin balans icma psixologiyasında “yüksələn risk, yüksələn ümid” düsturunu bəsləyir.
Qüllə anlayışı insan mədəniyyətinin intelektual atlasında həm mühəndis dəqiqliyinin, həm də estetik arzunun kəsişmə koordinatıdır. Tarixi zikkuratlardan mikroalətlər yerləşdirən şüşə antenalara qədər hər yeni nəsil qüllə texnikanın, təhlükəsizlik hesablamalarının və vizual poetikanın imkan sərhədini bir az da yuxarı çəkir. Orta əsr bürcündə yay atan gözətçi ilə bu gün drone bazasına çevrilmiş aerodrom qülləsi arasında məqsəd fərqli, prinsiplər bənzərdir: yüksək nöqtədən daha geniş baxış bucağı qazanmaq. Urbanist konturları müəyyənləşdirən vertikal xətlər mədəni identiteti kodlaşdırır; Eyfel deyəndə Paris, Şard deyəndə London, Qız Qalası deyəndə Bakı düşünülür. Bütöv ekosistem baxımından qüllə öyrədicidir: seysmik izolyasiyadan aerodinamik turbinə, bərpaolunan enerji panellərindən data mərkəzi soyutma şaftlarına qədər çoxşaxəli texnoloji sintezi tələb edir. Yüksəklik istəyi risk baryerini də qaldırdığından hər yeni layihə konstruksiya etikası, ətraf mühit uyğunluğu və dəyərçilik dilemması ilə üzləşir. Bəzən tənqidçilər vertikal yarışın şəhər siluetində insan miqyasını itirdiyini desə də, qüllə hələ də mədəniyyətin “məqam dirijoru” roluna iddialıdır. Çünki hər dördbucaq baza betonlaşmağa başlarkən onun göyə yönələn oxu insanların gələcəyə baxış bucağını dəyişir və “mümkün”ün şkalasını yenidən tənzimləyir.
Ən Çox Verilən Suallar
Göydələn (skyscraper) ümumilikdə çoxmərtəbəli qarışıq istifadə binasıdır, qüllə isə əsasən konstruktiv olaraq incə siluetli və funksiyası hündürlükdən asılı element—məsələn, antena, müşahidə meydançası, su anbarı—daşıyan tikilidir. Bəzi qüllələrdə ofis və otel blokları olsa da, nüvədə yayım və ya müşahidə funksiyası hökmrandır. Buna görə Eyfel qülləsi yaşayışsız olsa da qüllə sayılır, Empire State Building isə göydələndir.
Külək borusunda (wind tunnel) 1:500 və ya 1:1000 miqyaslı model sınaqdan keçirilir, CFD simulyasiyası ilə külək profilinə uyğun aerodinamik təzyiq paylanması çıxarılır. Daha sonra struktur elementlərə tətbiq edilən yan yükün dönmə və qaçış momentləri hesablanır. İstinad nüvəsi və xarici sütunlar bu yüklərə qarşı optimallaşdırılır. Yüksəklik artdıqca damper və sarkaç qurğuları tətbiq olunur.
Bakıda Qız Qalası müdafiə-fanari özəlliyini birləşdirən XI–XII əsr qülləsidir. Ələt yaxınlığındakı Şirvanşahlar dövrü Gilgilçay müdafiə xəttində daş bürclər mövcuddur. Müasir dövrdə Bakının Teleqülləsi 310 metr hündürlüyü ilə yayım və müşahidə funksiyası daşıyır. Alov Qüllələri qarışıq istifadə kompleksi olsa da, vizual identitet baxımından şəhərin qüllə rəmzidir.
Anbardakı suyun səviyyə potensial enerjisi hidravlik təzyiq yaradır; hündürlük artdıqca şəbəkənin uc nöqtələrinə qədər sabit təzyiq təmin olunur. Elektrik enerjisi ilə nasosa qənaət edilir. Sibirdə şaxtalı zonalarda su donmasın deyə anbar dairəvi izolyasiya ilə örtülür və daxildə qızdırıcı spiral qurulur.
Bəli, vertikal bağ sistemləri modul planşetlərdə torf-substrat və damcı suvarma ilə inteqrasiya edilir. Qüllənin şaquli xətlərində külək kəsiyi çox olduğu üçün bitki seçimi aerodinamik stressə dözümlü növlərlə məhdudlaşır. Yaşıl fasad mikroiqlimi soyudaraq enerji sərfini 5–7 % azaldır.
Qüllə təməli ilə zəmindəki izolyator disk və ya rulman qatından ibarət elastik əlaqə qurulur. Sürtünmə səthi təkan dalğasını sönümləşdirir, üst konstruksiyaya ötürülən sürətləndirmə 40–60 % azalır. Yuxarı mərtəbələrdə əlavə damperlər vibrasiyanı daha da söndürür. Sistem baxımsızlaşıb tıxaclanmasın deyə illik inspeksiya tələb olunur.
Beton (özək nüvə), polad (sütun və kirişlər), şüşə-alüminium pərdə fasad, kompozit karbon lifləri (şpil və damper elementləri), bəzən ağac-laminat (çevik qüllə nümunələri) istifadə edilir. Material seçimi seysmik zona, külək yükü və ekoloji hədəflərə görə dəyişir.
Fasad təmizliyi üçün asma gondol sistemi və ya avtonom süni intellektli maqnit robotlar işə salınır. Yüksəklikdən asılı olaraq baxış platformaları illik, antena modulları isə rüblük yoxlanılır. Beton büzmələnmə çatları ultrases skaneri ilə aşkarlanır və epoksi inyeksiya ilə doldurulur.
Hündürlük qismən enerji itkisini artırır, çünki lift, nasos və kondisioner gücü lazımdır. Lakin külək turbinləri, fotovoltaik panellər, geotermal şaftlar kimi texnologiyalar inteqrə edilərək balanslaşdırıla bilər. LEED sertifikatı hündür binalar üçün xüsusi kredit modulu təqdim edir.
Hibrid məqsəd – məlumat mərkəzi, kənd təsərrüfatı, turizm eyni strukturda birləşəcək. Seysmik “öyrənən” damperlər realvaxtlı sensor məlumatına uyğun sərtliyini tənzimləyəcək. Biotexniki fasadlar karbonu tutacaq, vertikal fermalar qida məsrəfini yerində təmin edəcək. Holografik interaktiv fasad şəhər sakinləri ilə məlumat paylaşacaq.
