Gülməli Nağıllar: Tipik Obrazlar, Motivlər

Nağıl janrı Azərbaycan folklorunun ən qədim, rəngarəng və sevilən növlərindən biridir. Əsrlər boyu xalq arasında ağızdan-ağıza dolaşan nağıllar təkcə tərbiyəvi, öyrədici və əxlaqi funksiyanı yerinə yetirmir, həm də insanları güldürmək, gülüşlə düşündürmək, cəmiyyətin sosial və gündəlik həyatındakı absurd halları yumoristik formada təqdim etmək vəhdətini yaradır. Məhz bu səbəbdən gülməli nağıllar Azərbaycan xalq mədəniyyətində xüsusi yer tutur və uşaqlardan böyüklərə qədər hər kəsin diqqətini cəlb edir.

Gülməli nağıllar bəzən gündəlik hadisələri, bəzən ağlagəlməz, məntiqsiz, bəzən isə fantastik olayları ironik, istehzalı və satirik formada canlandırır. Bu nağılların əsas məqsədi gülüş və əyləncə yaratmaqla yanaşı, insanlara həyatda qarşılaşdıqları çətinliklərə, qeyri-adiliklərə və ədalətsizliyə qarşı daha nikbin və yumoristik baxış formalaşdırmaqdır. Gülüş və zarafat, ağıllı oyunlar və lətifə elementləri Azərbaycan xalqının təfəkküründə və folklorunda ayrılmaz rol oynayır.

Gülməli Nağılların Mənşəyi və Tarixi Kökü

Azərbaycan gülməli nağıllarının kökləri qədim türk və ümumşərq folkloruna söykənir. Min illər əvvəl formalaşan bu janr təkcə əyləncə vasitəsi deyil, həm də xalqın dünyagörüşünün, mədəniyyətinin, ictimai münasibətlərinin ifadəsidir. Gülməli nağılların əksəriyyəti anonim şəkildə xalq arasında yaranıb, illər boyu mükəmməlləşdirilib və hər bir nəsil tərəfindən yenidən işlənib.

Bu nağılların qəhrəmanları çox zaman sadə insanlar, kəndlilər, hiyləgər kənd uşaqları, acgöz hökmdarlar, qəflət içində olan mollalar, pəhləvanlar, yalançı şairlər və sair tiplər olur. Tarix boyunca bu obrazlar dəyişsə də, əsas məqsəd – gülüş yaratmaq, cəmiyyətin qüsurlarını güldürərək göstərmək dəyişməyib.

Gülməli Nağılların Janr Xüsusiyyətləri

Gülməli nağıllar folklorun klassik nağıl modellərindən fərqli olaraq, yumor, ironiya, satira və bəzən də absurdluq elementləri ilə zəngindir. Burada qəhrəmanların davranışları, danışıq tərzi, hadisələrin məntiqi, hətta nağılın finalı belə gülüş doğuracaq şəkildə qurulur. Gülməli nağıllarda bəzən həyatın reallıqları, bəzən isə fantaziya ilə qarışmış hadisələr xüsusi bədii dillə təqdim olunur.

Janrın tipik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

• Kəskin yumor, zarafat və istehza elementləri
• Qəhrəmanların qeyri-adi, bəzən də məntiqsiz davranışları
• Sadə, tez başa düşülən mətn strukturu
• Qısa dialoqlar, lətifə və lətifəvari frazalar
• Çox vaxt gözlənilməz və gülüş doğuran sonluq

Gülməli Nağıllarda Tipik Obrazlar və Motivlər

Gülməli nağılların əsas qəhrəmanları arasında hiyləgər və kəskin zəkalı kəndlilər, ağılsız padşahlar, bic uşaqlar, qorxaq pəhləvanlar, hiyləgər arvadlar, yalançı mollalar və digər komik tipajlar geniş yer tutur. Bəzən isə nağılların baş qəhrəmanı tamamilə qeyri-adi — danışan heyvan, hiyləgər tülkü, danışan qarpız və ya bic bir dovşan olur.

Bu obrazların köməyi ilə Azərbaycan xalqı gündəlik həyatdakı sosial problemləri, insanın zəif və güclü tərəflərini, bəzən də hökumət və idarəetmədəki qüsurları yumorla tənqid edir. Motivlərin başında sadəlövhlük, hiyləgərlik, açıq ürəklilik, cəsarət, ədalətsizlik və qəhrəmanlıq gəlir.

Gülməli Nağılların Bədii Dil və Üslub Xüsusiyyətləri

Bu janrın bədii dili olduqca sadə, səmimi, axıcı və xalq danışığına yaxın olur. Gülməli nağıllarda xalq lətifələri, məsəllər, zarafatlı ifadələr, təkrarlamalar, deyimlər və frazeoloji birləşmələr geniş istifadə edilir. Bəzən dil o qədər aydın və təsirli olur ki, ən kiçik uşaqdan ən yaşlı insana qədər hər kəs nağılın yumorunu və bədii təsirini anlayır.

Gülməli nağıllarda bəzən lətifə və tapmacalar, zarafat və uydurma, ironiya və satira, açıq və dolayı eyhamlar bir-biri ilə harmoniyada verilir. Hətta qəhrəmanların adları və davranışları da adətən gülüşə səbəb olur.

Azərbaycan Folklorunda Gülməli Nağıl Nümunələri

Azərbaycan xalqının folklor xəzinəsində “Gülməli Kişi”, “Koroğlu və Yalançı”, “Deyirmançı və Padşah”, “Ağıllı Dovşan”, “Yalançı Molla”, “Hiyləgər Qarı”, “Səlimə Qarı və Balamir” və onlarla başqa nağıl gülüş və yumor üzərində qurulub. Bu nağılların bir çoxu ağızdan-ağıza keçərək illərlə zənginləşib və hər bölgədə öz lokal motivlərini qoruyub saxlayıb.

Xüsusilə, Molla Nəsrəddin obrazı ətrafında yaranan nağıllar təkcə Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında gülüş və tənqidin simvoluna çevrilib. Molla Nəsrəddinin başına gələn absurd hadisələr, onun ağıllı və bəzən də gülməli cavabları uşaqlarla yanaşı, böyüklər arasında da sevilir.

Gülməli Nağılların Tərbiyəvi və Sosial Rolu

Hər bir gülməli nağılın əsas məqsədi insanları güldürməklə yanaşı, onları düşündürmək, cəmiyyətin qüsurlarına və insan xislətinin zəifliklərinə işarə etməkdir. Bu nağıllar uşaqlara sadə həyat həqiqətlərini, insanlara mehriban və zarafatcıl olmağı, ağıllı və praqmatik düşünməyi öyrədir.

Nağıllarda gülüş həm də qorxunun, stressin, həyatın çətinliklərinin, sosial ədalətsizliyin qarşısında ən təsirli silahdır. Uşaqlar bu nağılları dinləyərək həm gülsünlər, həm də ağıllı və cəsarətli olmağın vacibliyini dərk etsinlər.

Gülməli Nağılların Dünya Ədəbiyyatı ilə Müqayisəsi

Gülməli nağıllar təkcə Azərbaycan deyil, digər xalqlarda da yayılıb. Rus folklorunda “Ivan-durak”, almanlarda “Till Eulenspiegel”, fransızlarda “Lapin malin”, ərəb dünyasında “Cuhə” tipli obrazlar Azərbaycan gülməli nağıllarındakı motivlərə bənzəyir. Dünyanın bir çox mədəniyyətində insanlar gülüş və yumor vasitəsilə həm cəmiyyətin problemlərini göstərir, həm də həyatın ağırlığını yüngülləşdirirlər.

Azərbaycan nağıllarının özəlliyi isə daha çox yerli dialoq, xalq təfəkkürü, milli məişət və sosial-mədəni çalarlara əsaslanmasıdır. Bu isə onların unikallığını və aktuallığını qoruyur.

Müasir Dövrdə Gülməli Nağılların Yaşaması və Tədrisi

Hazırda gülməli nağıllar məktəblərdə, uşaq bağçalarında, folklor gecələrində, televiziyada və sosial şəbəkələrdə geniş təbliğ olunur. Müasir yazıçılar, folklorçular və pedaqoqlar qədim gülməli nağılları yenidən işləyib uşaqlar üçün daha maraqlı, rəngarəng və aktual formada təqdim edirlər.

Kitablar, audio və video materiallar, animasiya filmləri və internet resursları vasitəsilə gülməli nağıllar təkcə uşaqlara deyil, bütün ailəyə xitab edir. Bütün bunlar nağıl ənənəsinin yaşamasını, xalqın öz kökünə bağlı qalmasını təmin edir.

Gülməli Nağılların Mədəniyyətimizdə Yeri və Əhəmiyyəti

Gülməli nağıllar Azərbaycan xalqının düşüncə tərzinin, yumor hissinin, məişət və sosial münasibətlərə baxışının canlı göstəricisidir. Bu nağıllar xalqın keçmişini, mədəni yaddaşını, həyat fəlsəfəsini, ənənələrini və psixologiyasını gələcək nəsillərə ötürmək üçün əvəzsiz vasitədir.

Gülməli nağılların hər bir sətirində Azərbaycan xalqının zəhmətkeş, ağıllı, nikbin, bəzən də kəskin zarafatcıl təbiəti, həyatdakı absurdluğa qarşı gülüşlə qalib gəlmək bacarığı yaşamaqdadır.

Gülməli nağıllar Azərbaycan folklorunun canlı, dinamik və daim yenilənən ənənəsidir. Onlar xalqımızın gülüşə, nikbinliyə, ağıla və zarafata olan sevgisini, çətinliklər qarşısında məğlub olmamaq iradəsini, bədii təfəkkürünün dərinliyini əks etdirir. Gülməli nağılların həm uşaqlar, həm də böyüklər arasında bu qədər populyar olması onların əsl xalq mədəniyyətinin, bədii-estetik zövqün, həyatın özünün güzgüsü olması ilə bağlıdır. Bu nağıllar yaşadıqca Azərbaycan xalqı da güldürəcək, düşündürəcək və öz mədəniyyətini nəsildən-nəslə ötürəcək.

Ən Çox Verilən Suallar