Azərbaycan dilinin zəngin və özünəməxsus söz ehtiyatı təkcə leksik-semantik xüsusiyyətləri deyil, həm də fonetik və morfoloji quruluşu ilə seçilir. Dildə bəzi sonluqlar söz yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Bu baxımdan “-ğum” ilə bitən sözlər həm fonetik, həm də etimoloji maraq doğurur. “-ğum” sonluğu Azərbaycan dilində əsasən isimlər düzəldir, bəzən isə hal və hərəkət bildirən kök və şəkilçilər birləşməsi ilə yaranan məna çalarlarını daşıyır. Dildə belə sözlərin sayı çox olmasa da, onların kökü, istifadəsi, tarixi və qrammatik xüsusiyyətləri barədə ətraflı araşdırma etmək lüğətçilik, dil tarixi və morfologiya baxımından əhəmiyyətlidir.
“-ğum” ilə bitən sözlərin etimologiyası
“-ğum” sonluğu əsasən qədim türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilinin müxtəlif dialekt və şivələrində kökünü qoruyub saxlamışdır. Bu sonluq türkdilli xalqlarda isimləşdirmə funksiyası daşıyır. “-ğum” morfemi əksər hallarda fellərin kökünə əlavə olunur və nəticədə hadisəni, halı, vəziyyəti və ya konkret obyekti bildirən isimlər yaranır. Bəzi tədqiqatçılar bu şəkilçinin mənbəyini proto-türk dövrü kök morfemlərinə bağlayır və klassik lüğət nümunələrində onun müxtəlif variasiyalarına rast gəlmək mümkündür. Bu tip sözlər həm rəsmi, həm də şifahi danışıqda işlənir, ədəbi və ləhcə səviyyəsində yaşamaqda davam edir.
Morfoloji xüsusiyyətlər və söz düzəltmə qaydası
Azərbaycan dilində “-ğum” sonluğunun əlavə olunması ilə əsasən isimlər düzəlir. Bu prosesi iki əsas istiqamətdə müşahidə etmək olar:
- Fellərə əlavə olunaraq iş, hərəkət, hadisə və ya nəticəni bildirən isimlər formalaşdırır (məsələn, “bağlamaq” → “bağğum”).
- Köhnəlmiş və ya dialektal söz köklərinə qoşularaq spesifik əşyaları və ya anlayışları ifadə edən leksik vahidlər yaranır (“güyüm” – qədim mis qab, “süyüm” – köhnə ifadə və s.).
Qrammatik baxımdan bu sözlər lüğətdə isim kimi yer alır, hallar üzrə dəyişə bilir və cümlədə subyekt və obyekt funksiyası daşıyır.
“-ğum” ilə bitən sözlərin lüğət nümunələri
Azərbaycan dilində geniş yayılmış “-ğum” sonluqlu sözlərin bir çoxu köhnə, arxaik və dialektal leksik qatlarda qorunub saxlanır. Ən tanınmış nümunələr bunlardır:
- Güyüm – qədim mis və ya minalı qab, əsasən su və süd saxlamaq üçün istifadə olunub.
- Bağğum – bağlanmış, bağlamaq hərəkətinin nəticəsi kimi işlənən köhnə söz.
- Süyüm – arxaik ləhcədə işlədilən, “sümük” mənasına yaxın köhnə söz.
- Çəyğum – bəzi bölgələrdə xüsusi qab və ya mətbəx əşyası.
- Doğğum – doğma, yaranma, dünyaya gəlmə hadisəsini bildirən forma (“doğum” kimi istifadə olunur).
- Yığğum – yığılan, toplanan şey və ya “yığım” şəklində formalaşan leksik vahid.
Bəzi hallarda “-ğum” şəkilçisi ilə düzəlmiş sözlər müasir danışıqda işlədilməsə də, ədəbi mətnlərdə, folklorda və dialektlərdə rast gəlinir.
Fonetik və ortoqrafik xüsusiyyətlər
“-ğum” şəkilçisi ilə bitən sözlərin tələffüzündə ikinci hecada “ğ” səsinin yüngül vurğu ilə oxunması tipikdir. Orfoqrafiyada isə bu şəkilçi adətən kökdə olan qalın saitlə birləşir. Müasir ədəbi dildə bu cür sözlər daha çox arxaik və ya regional lüğət nümunəsi kimi qalıb. Yazıda, xüsusilə ədəbi və elmi mətnlərdə doğru yazılışı və vurğusu vacib hesab olunur.
Müasir dildə işlənməsi və semantik sahəsi
Ədəbi Azərbaycan dilində “-ğum” ilə bitən sözlərin istifadəsi əsasən məhdud çərçivədədir. Onlar daha çox ləhcələrdə, etnoqrafik və folklor mətnlərində, bəzən də arxaik ifadə kimi istifadə olunur. Ancaq bəzi sözlər (“güyüm”, “doğum”) məişətdə və rəsmi terminologiyada da işlənir. Həmçinin, bu sözlər dilin zənginləşməsində, lüğət ehtiyatının tarixi qatının öyrənilməsində və dialektologiya tədqiqatlarında xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Folklorda və şifahi ənənədə “-ğum” sonluqlu sözlər
Azərbaycan folklorunda, atalar sözlərində və bayatılarda bu tip sözlərə rast gəlinir. Onlar adətən əşyaların və məişət əşyalarının adlandırılmasında, eləcə də insanların gündəlik həyatını əks etdirən obrazlarda istifadə olunur. Folklor nümunələri vasitəsilə belə sözlərin dilin canlı yaddaşında necə qorunduğu aydın olur.
Ədəbi və tarixi mətnlərdə istifadəsi
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında və tarixi sənədlərdə “-ğum” sonluqlu sözlər müəyyən sosial təbəqəyə, məişət həyatına, təsərrüfat obyektlərinə və ya xüsusi hadisələrə aid leksik vahid kimi çıxış edir. Onların işlənməsi mətnin dövrünə, müəllifin yaşadığı bölgəyə və dil üslubuna görə dəyişə bilər. Bəzən “-ğum” şəkilçisi ilə yaradılan sözlər poeziyada və ya dialektoloji mətnlərdə xüsusi stilistik çalar qazanır.
Dilçilik və etimologiya tədqiqatlarında yeri
Azərbaycan dilçiliyində “-ğum” şəkilçisinin öyrənilməsi, xüsusilə dialektologiya, tarixi lüğətçilik və morfologiya istiqamətində mühüm əhəmiyyət daşıyır. Etimoloji araşdırmalarda bu tip sözlərin kökü, yayılma coğrafiyası və tarixi inkişafı xüsusi diqqət tələb edir. Onların başqa türkdilli dillərdəki analoqları və mənaca yaxın formaları da müqayisəli tədqiqat üçün maraqlı mövzudur.
Dildə yeniləşmə və “-ğum” şəkilçisinin müasir rolu
Müasir dövrdə Azərbaycan dilində yeni sözlərin yaranmasında “-ğum” şəkilçisi artıq kütləvi funksiyaya malik deyil. Lakin bu şəkilçi ilə düzəlmiş köhnə sözlər dilin tarixi qatını və ənənəvi leksikasını qorumağa kömək edir. Bəzən yeni dialekt sözləri, xüsusilə məişət və təsərrüfat terminlərində bu sonluğun izləri müşahidə edilir.
“-ğum” ilə bitən sözlər Azərbaycan dilinin tarixi və morfoloji inkişafında spesifik rol oynayır. Bu tip sözlər dilin zənginliyini, köklərini və regional fərqliliklərini əks etdirir. Müasir dildə məhdud istifadə olunsa da, onların ədəbi, folklor və dialektoloji mətnlərdə yaşaması, dilin davamlılığının və mədəni irsin göstəricisidir. Belə sözlərin öyrənilməsi lüğətçilik, dialektologiya və etimologiya sahəsində mühüm elmi əhəmiyyət daşıyır.
Ən Çox Verilən Suallar
Ən məşhur nümunələrdən biri “güyüm” sözüdür və qədim mis qab mənasında işlədilir.
Bu şəkilçi əsasən fellərə qoşularaq hadisə, hal, vəziyyət bildirən isimlər düzəldir.
Əsasən arxaik, folklor və dialekt sözləri kimi qalır, bəzi hallarda isə ədəbi dildə də istifadə olunur.
Folklor nümunələri, dialektlər, klassik ədəbiyyat və tarixi mətnlərdə bu tip sözlərə rast gəlinir.
Dilçilik, lüğətçilik və etimologiya tədqiqatları vasitəsilə sözlərin mənşəyi və mənası araşdırılır.
Müasir dildə nadir hallarda yeni söz yaradılır, əsasən köhnə sözlərdə saxlanılır.
Bəli, “ğ” səsi xüsusi vurğu ilə tələffüz olunur və adətən qalın saitlə birləşir.
Bəli, bir sıra türkdilli dillərdə eyni və ya oxşar şəkilçilərlə düzəlmiş sözlər mövcuddur.
Ədəbi, folklor, dialektoloji mətnlərdə və bəzən məişət leksikasında rast gəlinir.
Bu sözlər dilin tarixi yaddaşını, mədəni irsini və leksik zənginliyini yaşadır.
