Azərbaycan təbiətinin yaşıl sərvətləri arasında adını ən çox eşitdiyimiz, lakin mahiyyətini bəlkə də az tanıdığımız bitkilərdən biri də gümüş qıjı hesab olunur. Gümüş qıjı nə sırf dekorativ, nə də sırf dərman bitkisidir; o, bu iki xəttin kəsişdiyi, əsrlərlə həm gözəlliyin, həm sağlamlığın, həm də ekologiyanın təbii simvoluna çevrilmiş canlı bir təbiət nümunəsidir. Bu bitki Azərbaycanın dağətəyi və dağlıq meşələrində, çay kənarlarında, sərin və rütubətli yerlərində böyüyərək, ətrafı öz təravəti, möhtəşəm quruluşu və unikal ekoloji rolu ilə fərqləndirir. Gümüş qıjı həm yerli ekosistemdə, həm də xalq təbabətində xüsusi yerə malikdir, onun haqqında xalq arasında dolaşan inanc və əfsanələr bu bitkinin insan həyatında nə qədər dərin iz buraxdığını sübut edir.
Gümüş qıjı, həm görünüşü, həm də bioloji quruluşu baxımından çox qədim dövrlərin yadigarı kimi görünür. Onun yaşıl və gümüşü rəngli yarpaqları, zərif və incə gövdəsi, xüsusi kök sistemi, həm botanika elminin, həm də bədii təsvirin diqqətini çəkir. Qıjılar ümumiyyətlə ən qədim bitkilər sırasına aiddir və onların təkamülü milyon illər öncəyə gedib çıxır. Gümüş qıjı isə bu ailənin ən seçilən, ən dayanıqlı və ekoloji baxımdan ən vacib növlərindən biridir. Onun böyüməsi, yayılması, torpağa və havaya təsiri, Azərbaycanın bitki örtüyündə oynadığı rol müasir ekologiya və botanika elminin də aktual tədqiqat mövzusuna çevrilib.
Gümüş qıjının botaniki xüsusiyyətləri və fərqləndirici cəhətləri
Gümüş qıjı (latınca Athyrium filix-femina və ya bəzi mənbələrdə Pteridium aquilinum) açıq və ya yarı kölgəli, nəmli və rütubətli torpaqlarda böyüməyə meylli, çoxillik sporlu bitkidir. Gümüş qıjının ən əsas fərqləndirici xüsusiyyəti onun yarpaqlarının (el arasında “vayalar” da deyilir) zərif, incə, eyni zamanda, parlaq yaşıl və bəzən də gümüşü-yaşıl rəngdə olmasıdır. Yarpaqlar bir qədər bükülmüş, lələkşəkilli, çoxsaylı “bala” yarpaqlardan ibarət olur və bitkinin ümumi hündürlüyü 30-120 sm-ə çata bilər. Gümüş qıjı sürətlə yayılır və əlverişli şəraitdə geniş sıx kollar əmələ gətirir.
Onun kök sistemi torpaqda dayaz yerləşir, lakin torpağı çox yaxşı tutur və eroziyanı azaldır. Yarpaqlarının arxa tərəfində “spor” adlanan mikroskopik toxumlar formalaşır. Bu, bitkinin çoxalmasının əsas yoludur və may-iyul aylarında yayılır. Gümüş qıjı çiçək açmır, toxum vermir – o, qədim bitkilərin (pteridofitlərin) əsas xüsusiyyətini saxlayır: çoxalma yalnız spor vasitəsilə baş verir. Bu sporlar küləklə və ya su vasitəsilə yayılır və yeni, cavan qıjıların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Cədvəl: Gümüş qıjının əsas morfoloji göstəriciləri
| Morfoloji xüsusiyyət | Təsviri və xüsusiyyəti |
|---|---|
| Yarpaq rəngi | Parlaq yaşıl, bəzən gümüşü çalarlarla |
| Yarpaq forması | Lələkvari, bükülmüş, zərif |
| Hündürlük | 30-120 sm |
| Kök tipi | Dayaz, sürünən, torpağı möhkəmləndirir |
| Çoxalma üsulu | Spor vasitəsilə, toxum vermir |
Gümüş qıjının yayılma arealı və ekosistemdə rolu
Gümüş qıjı əsasən Azərbaycanın dağətəyi, dağlıq və meşə zonalarında, xüsusilə Quba, Qusar, Lənkəran, Şəki-Zaqatala, Tovuz və Qəbələ bölgələrində geniş yayılıb. Bu bitki çay kənarlarında, dərələrdə, rütubətli və kölgəli meşə altı sahələrdə sıx şəkildə böyüyür. Gümüş qıjı torpağın üst qatında nəmliyin qorunmasına, eroziyanın və su axınının qarşısının alınmasına xidmət edir. Onun geniş yarpaqları torpaq üçün təbii “çətir” rolunu oynayır və altında mikroiqlim, rütubət və bioloji müxtəliflik təmin edir.
Ekosistemdə gümüş qıjı aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
- Torpağın qorunması: Kök sistemi torpağı bərkidərək sel və eroziyanın qarşısını alır.
- Mikroiqlimin yaradılması: Yarpaqları altında rütubət, sərinlik və mikrobioloji müxtəliflik artır.
- Heyvanlar üçün sığınacaq: Bir çox kiçik heyvan, böcək və sürünənlər gümüş qıjı kolları arasında gizlənir və yaşayır.
- Spor yayılması və ekosistem dövranı: Qıjıların sporları torpaqda orqanik maddə balansını qoruyur və yeni bitkilərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Gümüş qıjının kimyəvi tərkibi və bioloji xüsusiyyətləri
Gümüş qıjının tərkibi və bioloji aktivliyi onu xalq təbabətində də məşhur edib. Bitkinin yarpaqları, kökləri və bəzən gövdəsi müxtəlif bioloji aktiv maddələrlə zəngindir. Onun əsas tərkib hissələri arasında flavonoidlər, qlikozidlər, efir yağları, tanninlər, orqanik turşular və bəzi vitaminlər (A, C və K vitamini) xüsusi yer tutur.
Bioloji aktiv maddələr aşağıdakı təsirlərə malikdir:
- Antimikrob təsir: Qıjıdan alınan bəzi ekstraktlar mikrobların və göbələklərin çoxalmasını ləngidir.
- Antiinflamator təsir: Yarpaqlardan hazırlanmış məlhəmlər dəri iltihablarını sakitləşdirir.
- Antiparazitar təsir: Gümüş qıjı qədimdə bağırsaq qurdlarına və bəzi daxili parazitlərə qarşı istifadə olunub.
- Qan dövranının yaxşılaşdırılması: Tərkibindəki bioloji aktiv maddələr qan damarlarını genişləndirə və tonuslaşdırıcı təsir göstərə bilər.
Gümüş qıjının xalq təbabətində və məişətdə istifadəsi
Əsrlərdir Azərbaycan kəndlərində gümüş qıjı bir sıra xalq müalicəsi vasitəsi kimi tanınıb. Ənənəvi olaraq onun yarpaqları və köklərindən müxtəlif məhlullar, dəmləmələr, məlhəmlər hazırlanıb. Ən çox istifadə olunduğu sahələr bunlardır:
- Dəri xəstəlikləri: Yarpaqların şirəsi və ya dəmləməsi ekzema, səpkilər, göbələk infeksiyalarında kompress kimi işlədilib.
- Yaraların sağalması: Qıjıdan hazırlanan məlhəm və ya təzə yarpaq yaraların daha tez bərpasına kömək edir.
- Qurd əleyhinə vasitə: Qədimdə gümüş qıjının kökü və ya şirəsi daxili parazitlərin, xüsusən lentvari qurdlara qarşı işlədilib.
- Revmatizm və oynaq ağrıları: Bitkinin yarpaqları isti su ilə isladılaraq ağrılı oynaqlara qoyulub, kompress kimi istifadə olunub.
Bütün hallarda xalq təbabətində gümüş qıjı diqqətlə və məhdud miqdarda istifadə olunub, çünki bəzi hallarda bitkinin tərkibindəki maddələr yüksək dozalarda toksik təsir göstərə bilər.
Gümüş qıjının bəzək və dekorativ əhəmiyyəti
Bu bitki təkcə təbiətdə yox, həm də bağçılıq və landşaft dizaynında çox populyardır. Gümüş qıjı kölgəli və nəmli bağlarda, park və ya dekorativ sahələrdə əvəzsiz bəzək bitkisidir. Onun uzun, zərif və gümüşü-yaşıl rəngli yarpaqları istənilən yaşıllığa xüsusi cazibə və təbii təravət bəxş edir. Landşaft memarları gümüş qıjını əsasən kölgəsevər çiçəklər, kol və ağaclar ilə birgə, “yaşıl xalça” və ya “canlı sərhəd” rolunda istifadə edirlər.
Bağlarda qıjıların aşağıdakı üstünlükləri var:
- Nəm və kölgə sevdiyinə görə “problemli” sahələri yaşıl saxlayır.
- Torpağın yuyulmasının qarşısını alır və eroziyadan qoruyur.
- Digər bitkilərə zərər vermədən tez böyüyür və yayılır.
- Təbii, orqanik və az qulluq tələb edən yaşıllıqdır.
Gümüş qıjının becərilməsi və qulluq qaydaları
Gümüş qıjı toxum deyil, spor və rizomlarla (kök parçası ilə) çoxalır. Əkin üçün ən yaxşı vaxt bahar və ya payız aylarıdır. Onu əkərkən torpağın yaxşı nəm saxlaması, kölgə və ya yarımkölgə şəraitinin təmin olunması əsas şərtdir. Qıjılar dərin və ağır torpaqlara deyil, yüngül, rütubətli, üzvi maddə ilə zəngin torpaqlara üstünlük verir.
Əsas qulluq qaydaları:
- Daimi nəm saxlamaq, lakin suyun durğunlaşmamasına diqqət etmək.
- Yaz və yay aylarında kölgəlikdə saxlamaq, günəşin yandırıcı şüalarından qorumaq.
- Torpağa vaxtilə kompost və üzvi gübrə əlavə etmək.
- Zərərvericilərə və xəstəliklərə qarşı profilaktik tədbirlər aparmaq.
Qıjı bitkisi torpaqda tələbatlı deyil, lakin ifrat quraqlıq və uzunmüddətli susuzluq onun böyüməsini ləngidir. Buna görə xüsusilə quraq bölgələrdə yaz və yay aylarında əlavə suvarma vacibdir.
Gümüş qıjının zərərli və təhlükəli cəhətləri
Bu bitkinin bəzi hissələri (xüsusilə kökləri və sporu) yüksək dozalarda qəbul edildikdə və ya səhv istifadə olunduqda toksik təsir göstərə bilər. Tərkibindəki bəzi qlikozidlər və alkaloidlər insan orqanizmində allergik və ya zəhərlənmə əlamətləri yarada bilər. Xüsusilə uşaq və həssas insanlarda gümüş qıjı məhsullarından istifadə zamanı ehtiyatlı olmaq lazımdır. Qıjıdan hazırlanan məhlulları və ya dəmləmələri heç bir halda uzun müddət, nəzarətsiz və ya yüksək dozada istifadə etmək olmaz. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, həddindən artıq və nəzarətsiz qıjı istifadəsi bədənin bəzi orqanlarına mənfi təsir edə bilər.
Son illərdə gümüş qıjının təbii antibiotik, antioksidant və bioloji stimulyator kimi elmi cəhətdən öyrənilməsi artıb. Onun fitopreparatlarda, kosmetologiyada, dərman vasitələrinin hazırlanmasında istifadə imkanları genişlənir. Eyni zamanda, ekosistemdə torpaq və su balansının qorunmasında, dekorativ landşaftların yaradılmasında, təbii ekoloji sistemlərin bərpasında gümüş qıjının roluna dair yeni tədqiqatlar aparılır. Bu bitkinin Azərbaycanın təbiətində və xalq mədəniyyətində yeri hər keçən gün daha dərindən öyrənilir, onun təbii sərvət və sağlamlıq mənbəyi kimi rolu daha da qiymətləndirilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Gümüş qıjı (latınca Athyrium filix-femina və ya bəzi mənbələrdə Pteridium aquilinum) çoxillik, nəm və kölgə sevən sporlu bitkidir. O, əsasən dekorativ görünüşü, təbiətdə ekoloji rolu və xalq təbabətindəki istifadəsi ilə seçilir.
Gümüş qıjı əsasən Azərbaycanın dağətəyi və dağlıq, rütubətli, kölgəli meşə və çay kənarlarında, xüsusilə Quba, Qusar, Lənkəran, Şəki, Qəbələ, Tovuz bölgələrində geniş yayılıb.
Yarpaqları lələkvari, parlaq yaşıl və ya gümüşü çalarla, incə və bükülü olur, bitkinin hündürlüyü isə 30-120 sm arasında dəyişir. Kökü dayaz və torpağı möhkəmləndirici xüsusiyyətə malikdir.
Bu bitki toxumla deyil, yarpaqların arxa hissəsində yaranan mikroskopik sporlarla çoxalır. Sporlar küləklə və ya su vasitəsilə yayılaraq yeni qıjıların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Yarpaqlar və kökdən dəmləmə, məlhəm və ya kompress şəklində istifadə olunur. Oynaq ağrısı, dəri xəstəlikləri, yaraların sağalması və parazitlərin təmizlənməsində tətbiq edilib, lakin istifadə zamanı ehtiyatlılıq vacibdir.
Tərkibində flavonoidlər, qlikozidlər, efir yağları, tanninlər, orqanik turşular, A, C və K vitaminləri, müxtəlif bioloji aktiv maddələr mövcuddur.
Kök sistemi torpağı möhkəmləndirir və eroziyadan qoruyur, yarpaqları altında rütubət və mikroiqlim yaradır, bir çox kiçik heyvan və həşərat üçün sığınacaq rolunu oynayır.
Kölgəlik bağlarda, park və landşaft dizaynında “yaşıl xalça”, sərhəd və bəzək bitkisi kimi istifadə olunur. Sürətlə yayılır və torpağı yaşıl saxlayır.
Bəli, bəzi hissələri (xüsusilə kökü və sporları) yüksək dozada toksik ola bilər, allergik və ya zəhərlənmə əlamətləri yarada bilər. Xalq təbabətində yalnız nəzarət altında və məhdud miqdarda istifadə edilməlidir.
Yüngül, nəmli, üzvi maddələrlə zəngin torpaqda, kölgə və ya yarımkölgədə becərilir. Daimi nəm, yazda və yayda əlavə suvarma, torpağa üzvi gübrə və qoruyucu tədbirlər vacibdir.
