Günəş : Ən Böyük Ulduz, Fiziki xüsusiyyətləri

Günəş kainatdakı milyardlarla ulduzdan biri olsa da, Yer üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Günəş, günəş sistemi adlanan nəhəng bir ailənin mərkəzində yerləşir və ətrafındakı planetlər, asteroidlər, kometlər, cırtdan planetlər və toz buludları onun cazibə qüvvəsinin təsiri altında hərəkət edir. Günəşin yaratdığı istilik və işıq olmasaydı, Yer üzərində həyatın yaranması və mövcudluğu mümkün olmazdı. Həm canlı aləm, həm su dövranı, həm də atmosfer prosesləri məhz günəşin enerjisi hesabına davam edir. Yer atmosferində baş verən hər bir iqlim hadisəsinin, küləyin, dəniz axınlarının və bioloji ritmlərin əsas mənbəyi məhz günəşin güclü və fasiləsiz enerjisidir.

Günəşin Fiziki Xüsusiyyətləri və Quruluşu

Günəş böyük bir plazma topudur və onun kütləsinin 99,86%-i hidrogen və heliumdan ibarətdir. Çapı 1 milyon 391 min kilometrdir və bu göstərici Yer kürəsindən təxminən 109 dəfə böyükdür. Günəşin kütləsi 1,989 × 10^30 kiloqram təşkil edir. Onun səthində temperatur təxminən 5500°C, nüvəsində isə 15 milyon dərəcəyə çatır.

Günəşin quruluşu bir neçə əsas təbəqədən ibarətdir: nüvə (enerji mənbəyi), radiasiya zonası, konveksiya zonası, fotosfer (görünən səth), xromosfer və ən xarici qat olan tac (korona). Nüvədə gedən termonüvə reaksiyaları nəticəsində hidrogen atomları birləşərək helium əmələ gətirir və bu prosesdə nəhəng miqdarda enerji ayrılır. Həmin enerji bir neçə yüz min il ərzində səthə doğru yol alır və fotosferdən kosmosa yayılır.

Günəşin Enerji Mənbəyi və Radiasiya Prosesi

Günəşin enerjisi onun nüvəsində baş verən termonüvə reaksiyalarından, konkret olaraq hidrogenin helium atomuna çevrilməsi prosesindən yaranır. Bu zaman bir hissə kütlə E=mc^2 düsturuna əsasən enerji şəklində itir və şüa (radiasiya) kimi yayılır. Günəşdən çıxan elektromaqnit şüaları — əsasən işıq və istilik — Yerə 8 dəqiqə 20 saniyə ərzində çatır. Günəşin yaydığı enerji Yerin səthində orta hesabla hər kvadrat metrə 1361 vat gücündədir və bu enerji canlı həyat üçün kifayət qədərdir.

Radiasiya nəticəsində yayılan ultrabənövşəyi, infraqırmızı və görünən işıq, həmçinin kosmik şüalar Yerə qədər gəlib atmosferdə müxtəlif proseslər yaradır. Bu proseslər bitkilərin fotosintezindən tutmuş iqlim dəyişikliklərinə, okean axınlarına qədər həyatın hər sahəsində əvəzolunmaz rol oynayır.

Günəş Sistemində Günəşin Mərkəzi Rolu

Günəş sistemi Günəşin cazibə qüvvəsi ilə bir-birindən fərqli məsafələrdə hərəkət edən səkkiz əsas planet, bir neçə cırtdan planet (Pluton, Eris, Makemake və s.), minlərlə asteroid, milyardlarla kometa və toz buludlarından ibarətdir. Bütün bu göy cisimləri bir orbit üzrə Günəş ətrafında dövr edir. Günəşin cazibəsi olmasaydı, heç bir planet müəyyən trayektoriya ilə hərəkət edə bilməzdi.

Yer kürəsi də Günəşin təsiri altında öz orbitində fırlanır və bu orbitin forması, məsafəsi Yer üzərində iqlim və fəsillərin yaranmasında əsas rol oynayır. Yerin Günəşdən orta məsafəsi təxminən 149,6 milyon kilometrdir və bu məsafə “astronomik vahid” (AV) adlanır.

Günəşin Bioloji və Ekoloji Təsiri

Günəş enerjisi biosferin, yəni bütün canlıların və ekosistemlərin fəaliyyətinin əsasıdır. Günəş işığı bitkilərdə fotosintez prosesini təmin edir. Bu proses nəticəsində bitkilər karbon qazı və suyu udub oksigen və üzvi maddələr yaradır, canlılar isə bu oksigenlə nəfəs alır. Yer üzərindəki bütün qida zəncirinin başlanğıc nöqtəsi məhz günəş işığı və onun enerjisidir.

Bundan əlavə, günəş şüaları insanların psixologiyasına, sağlamlığına, D vitamini sintezinin yaranmasına və hormonal balansına da təsir edir. Günəş işığı olmasa, depressiya, yuxu pozuntuları və bir sıra sağlamlıq problemləri ortaya çıxar.

Günəşin Atmosfer və İqlimə Təsiri

Yer atmosferində və iqlim sistemində baş verən bütün proseslərin kökündə günəş enerjisi dayanır. Günəş radiasiyası dənizləri, gölləri, torpağı qızdırır, buxarlanma və bulud əmələgəlməsi baş verir. Havanın hərəkəti, yağış, külək, fırtına, qasırğa və hətta okean axınları günəşin təsiri nəticəsində formalaşır. Günəş ləkələri və onun aktivlik dövrləri Yer atmosferində maqnit qasırğaları, radio rabitəsində problemlər və aurora (qütb işıqları) kimi təbiət hadisələrinə səbəb olur.

Günəşin radiasiya intensivliyi uzun dövrlərdə dəyişə bilər, bu isə Yer üzərində buz dövrlərinin və ya isti dövrlərin yaranmasında rol oynayır.

Günəşin İnsan Mədəniyyətində Yeri və Simvolikası

Bəşər tarixi boyu günəş bütün xalqlarda həyatın, istiliyin, işığın və yeni başlanğıcın rəmzi olub. Qədim Misir, Mesopotamiya, Hindistan, İran, Türk, Çin, Yunan, Roma və Skandinaviya mədəniyyətlərində günəş tanrı, güc və kainatın qayəsi kimi qəbul edilib. Azərbaycan xalq mədəniyyətində də günəş bolluq, məhsuldarlıq, dirilik, işıq və xoşbəxtliyin simvoludur.

Qədim türklərdə Gün Ana və Kök Tanrı motivləri, Novruz bayramında günəşin qələbəsi və yeni ilin gəlişi xüsusi qeyd olunur. Günəş motivləri naxış, ornament, xalça və digər xalq sənətində də geniş yer tutur.

Günəşin Elmi Araşdırılması və Astronomiya

Günəş astronomların, astrofiziklərin və kosmik tədqiqat mərkəzlərinin ən çox araşdırdığı ulduzlardan biridir. Onun quruluşu, enerji mənbəyi, maqnit sahəsi, ləkələri və tacı (korona) barədə minlərlə elmi əsər yazılıb. Kosmosda dövr edən SOHO, SDO, Parker Solar Probe və digər peyklər günəşi fasiləsiz izləyir və yeni elmi məlumatlar toplayır.

Günəşin fəaliyyətinin öyrənilməsi həm də texnoloji inkişaf üçün vacibdir. Elektron cihazların, rabitə peyklərinin, hava proqnozlarının dəqiqliyi birbaşa günəşdə baş verən dəyişikliklərin izlənməsindən asılıdır.

Günəş Enerjisi və Onun Texnologiyada Rolu

Son illərdə günəş enerjisinin birbaşa texnoloji tətbiqi bəşəriyyət üçün ön plana çıxıb. Günəş panelləri, fotovoltaik batareyalar, günəş kollektorları artıq alternativ enerji mənbəyi kimi evlərdə, zavodlarda, avtomobillərdə, kənd təsərrüfatında və sənayedə geniş istifadə olunur. Bu sahədə inkişaf edən texnologiyalar, enerjidə asılılığı və ətraf mühitə mənfi təsiri azaldır.

Günəş enerjisinin istifadəsi həm ekologiya, həm iqtisadiyyat, həm də bəşəri inkişaf üçün XXI əsrin prioritet istiqamətidir.

Günəşin Gələcəyi və Onun Sonu

Elm adamlarının hesablamalarına görə, günəşin “yaşı” təxminən 4,6 milyard ildir və o, öz həyatının orta dövründədir. Növbəti 5 milyard ildə günəş hidrogeni tükəndikcə genişlənərək “qırmızı nəhəng” mərhələsinə keçəcək, daha sonra isə kiçilib “ağ cırtdan”a çevriləcək. Bu isə təbii olaraq günəş sistemində və Yer üzərində həyatın sonu demək olacaq. Ancaq bu, insan sivilizasiyası üçün ölçüyəgəlməz dərəcədə uzaq bir gələcəkdir.

Günəş həyatın başlanğıcı və davamı, kainatdakı ən əsas enerji və işıq mənbəyidir. Onun gücü və təsiri olmasaydı, Yer üzərində həyat, təbiət, ekosistem, iqtisadiyyat və mədəniyyət indiki formada mövcud olmazdı. Elm, texnologiya və insan mədəniyyəti üçün günəşin öyrənilməsi hər zaman aktualdır. Günəş həm fəlsəfi, həm rəmzi, həm də real mənada bəşəriyyətin əbədi ilham, ümid və enerji mənbəyidir.

Ən Çox Verilən Suallar