Riyaziyyat dəftərlərində ilk düzbucaqlı üçbucağı cızdığımız andan memarlıq layihələrini planlaşdıranadək “günyə” adlı sadə alət xətt çəkilməsi prosesində görünməz rəhbər olur. Həndəsi fiqurların dəqiqliyini təmin edən bu üçbucaq formalı xətkeş qədim misirli kahinlərin piramida künclərini yoxlamasından 3D printerlərin iş masasındakı kalibrə qədər uzun yol qət edib. Analoq dövrdə ağac və fil sümüyündən kəsilən, cizgiləri əl ilə oydulan günyələr XX əsrdə plastik inqilabından sonra təhsil çantalarının ayrılmaz parçasına çevrildi. Alətin üstünlüyü onun sadəliyindədir: bundakı 90° bucaq hər kəsə müstəvidə perpendikulyar çəkmə imkanı verir, 45°–45°–90° və 30°–60°–90° modelləri isə işıq sürəti ilə trigonometrik ipucları təqdim edir. Peşəkar çertyojçular və mühəndislər paralel xətləri kopyalamaq üçün günyəni t-sətirlə tandemdə istifadə etdikdə, statik friksiyanın minimal olması dəqiqliyin də yüksək qalmasını təmin edir. Bir çox texniki liseydə ilk “ortho” komandası hələ klaviaturaya gəlməmişdən öncə şagirdlər lövhəyə günyə ilə meridian və paralellər çəkərək planimetrik düşünmə bacarığını möhkəmləndirir. Bu alət uşaqlara sadəcə həndəsə öyrətmir; məsafə, simmetriya, nizam-intonasiya kimi fundamental anlayışlara da incə bir estetik zövq əlavə edir. Ən müasir lazer cizgi proyektorları belə günyənin rəmzi mahiyyətini tamamilə əvəz etmir, çünki vizual təmas və əlin koordinasiyası bu üçbucağın künclərində real ölçüyə çevrilir.
Etimologiya və tarixi inkişaf
Türk dillərində “gün” kökü qədimdə “künc”, “bucaq” mənasında işlənmiş, “günyə” isə “bucaqlı alət” anlamını daşıyan feodal dövr terminidir. İlk səlcuqlu memarlıq manuskriptlərində ağacdan yonulan 90° künclü lövhələr “künəyə” adı ilə qeyd olunur. Osmanlı nizami çertanlarında mis və pirinç günyələr qalınlığı stabilləşdirmək üçün aparıcı qurğular sayılıb.
XIX əsrin sənaye inqilabında Avropada istehsal olunan alüminium günyələr Bakı politeknik məktəblərinə idxal edilərək yerli stolüstü istehsala stimul verdi. Sovet dönəmində DQ Metrologiya Komitəsi plastik günyələrin kalibrlənməsi üçün standart sapma norması (±0,2 mm) təsdiqlədi.
Konstruktiv quruluş və material müxtəlifliyi
Ən geniş yayılmış model iki eyni yanlı 45°–45°–90° və qeyri-bərabər 30°–60°–90° üçbucaqlardır. Bazaya paralel milimetr şkalası, hipotenuzaya isə tezislərin etiketləşməsi üçün santimetr bölmələri vurulur. Optik şəffaf polistirol material işıq keçiriciliyini 92 faizə qədər saxlayaraq alt xətti göstərə bilir.
Məsafə ölçmələrinin laborator dəqiqlikdə aparıldığı aeronavtika mərkəzlərində karbon lifindən yonulmuş günyələr gərginlik altında əyilmədən forma sabitliyini qoruyur. Yenilənən bioplastik növlər ekoloji dövriyyəyə uyğun istehsal prosesində su izini 35 faiz azaldır.
Təhsildə günyənin rolu və metodikası
Riyaziyyatın başlanğıc siniflərində günyə ilə inşa edilən düzbucaqlı üçbucaqlar şagirdlərdə vizual məntiq bacarığını yüksəldir. Müəllimlər günyəni qeyd dəftərində ədəd oxu üzərində vektor istiqaməti göstərmək üçün də istifadə edir.
Fizika laboratoriyalarında işığın törənmə bucağını ölçərkən günyənin 90° küncü referans səth kimi götürülür, bu da optik standarta vizual uyğunluğu sadələşdirir. Rəsm dərslərində perspektiv xətləri tapmaq üçün günyə, kompas və t-sətirdən ibarət “qızıl üçlük” tədris bloklarının əsas aləti sayılır.
Memarlıq və mühəndislikdə tətbiqlər
Memarların ilkin eskizlərində göyərtə planı və bütün perpendikulyar fasad konturları günyə ilə lövhəyə köçürülür; bu, CAD proqramına ötürüləcək planın skeletoqramını dəqiqləşdirir. Konstruktorlar metal konstruksiyanın düyünlərində 90° ara bucaqların ölçüsünü sahədə operativ yoxlamaq üçün böyükölçülü (700 mm) alüminium günyələrdən istifadə edir.
Infrastruktur layihələrində dəmir yol relslərinin düzülüş bucağı 89,5°–90,5° aralığında icazə limitinə malikdir; mütəxəssislər lazer günyə cihazı ilə santimetr – dəqiqlikdə tənzimləmə apararaq vibro-geometriyanı optimallaşdırır.
İncəsənət və dizaynda estetik funksiyası
Grafik dizaynerlər çap maketlərində sütun şəbəkəsi (grid) qurmaq üçün günyənin bərabərbucaqlı modelini paralel xətkəşlə üzləşdirərək “basmaqalıb” simmetriya yaradır. Kaligrafiya ustaları kağızda hərf blokunu altlıqlı gələvər şəklində sərhədləndirərək kompozisiya mərkəzini müəyyən edirlər.
Interyer dizaynında 3D maket karkasının karton elementləri 45° bəzək kənarlarının bərabər kəsilməsi üçün kəsiciyə qarşılıq kimi plastik günyə altlıq rolunu oynayır. Bu, büküm korreksiyasına zaman itkisinin qarşısını alır.
Hərbi və texniki peşə hazırlığında günyə
Azərbaycan Ordusunda qola taxılan fərqləndirmə işarələrində kiçik üçbucaq formalı “günyə” zolaqları rütbə dərəcəsini göstərir: baş çavuş üç, çavuş iki, kiçik çavuş bir günyə simvolu daşıyır. Topoqrafiya kurslarında eskiz xəritələrinin künc dirəkləri günyə köməyilə qəti olaraq 90° orientasiya olunur.
Aerokosmik mexaniklər raket konstruksiyasında turbostrat qatların kəsişmə bucağını yoxlamaq üçün lazer proyektorla günyəni üst-üstə gətirməklə əyilmə payını səciyyələndirir.
Rəqəmsal alternativlər və gələcək trendlər
Planşet qrafikasına inteqrasiya olunmuş “virtual set square” alqoritmi Apple Pencil təzyiqini 50 ms gecikmə ilə təhlil edərək hipotenuzada avtomatik streyt-line qurur. Hələlik ±0,3° səhv diferensialı ilə klassik günyə dəqiqliyini tam əvəz etməsə də, konsept sənədlərində səmərəliliyi artırır.
Additiv istehsalda çap olunan bio-poliaktid günyələr avtonom zərbə elastikliyini 20% yüksəldən nanohissəcikli liflərlə gücləndirilir. QR kodlu kalibrləmə etiketi cihazın lazer skaneri tərəfindən oxunaraq təlimatda göstərilən xəta xəritəsini smartfona yükləyir.
Sənaye standartları və kalibrləmə
ISO 2768-1:2019 tövsiyəsinə əsasən, günyənin hipotenuzasının düzlük səviyyəsi 0,2 mm/m sərhəddən kənara çıxmamalıdır. Kombinasiya alətlər fabrikləri günyələri 20 °C sabit temperaturda, 50 ±10% rütubət şəraitində granit blok üzərində optik profilometr ilə ölçür.
Kalibrləmə sertifikatında cihazın unikal seriya nömrəsi, ölçmə protokolu və düzəliş əmsalı qeyd edilir. Tədris müəssisələrində illik kalibrləmə planı tərtib edilir: plastik günyələr üçün 3 il, metal günyələr üçün 5 il dövrilik müəyyənləşdirilib.
| Model | Bucaqlar | Material | Ölçü uzunluğu (mm) | Dəqiqlik toleransı |
|---|---|---|---|---|
| Klassik 45° | 45–45–90 | Şəffaf polistirol | 180 | ±0,2 mm |
| İzosell 60° | 30–60–90 | Bio-poliaktid | 200 | ±0,3 mm |
| Pro Steel | 45–45–90 | Paslanmaz polad | 300 | ±0,1 mm |
| Lazer Smart | 45–45–90 | Karbon kompozit | 250 | ±0,05 mm |
Təhlükəsizlik və ergonomika
Plastik günyələrin kəskin küncləri bəzən cızma xəsarətləri yarada bildiyindən yuvarlaqlaşdırılmış kənarlı modellər məktəb ləvazimat standartında üstünlük təşkil edir. Ergonomik təzyiq zonasına xüsusi rezin insert yerləşdirilir ki, sürüşmə azalaraq barmaq körpücüyündə yük bərabər paylansın.
Laboratoriya şəraitində metal günyə ilə elektrik cərəyanlı avadanlıq arasında minimum 20 sm məsafə saxlanılması tələb olunur; keçirici səthlərdə qısaqapanma riskinə yol verilməməlidir. Güzgü əksini azaldan mat örtük işıqlı lövhələrdə vizual yorğunluğu minimuma endirir.
Günyə əsrlər boyu memar masalarından şagird partalarına, qədim çəkiclə yonulan daş lövhələrdən lazer proyektorlarına qədər uzanan hekayəsi ilə texniki mədəniyyətin təməl daşı kimi mövcudluğunu qoruyub. Sadə üçbucaq forması ilə o, həndəsi düzülüşdə mütləq nizam rəmzidir: hər bir perpendikulyarın dəqiqliyi, hər paralelin simmetriyası məhz günyənin köməyilə dəqiqləşdirilir. Tarixi təkamül prosesində ağac, mis, polad, plastik və kompozit kimi müxtəlif materialdan hazırlanaraq istər memarlıq planında, istər mühəndis çertyojunda, istərsə də dərs lövhəsində etibar simvolu kimi yer alır. Təhsil sferasında uşaqların məkan təfəkkürünü möhkəmləndirir, sənaye sahəsində konstruktiv təhlükəsizliyi təmin edir, incəsənətdə estetik kompozisiya balansını dəstəkləyir. Rəqəmsal alətlər sürətlə inkişaf etsə də, günyənin gözlə görünən, əllə toxunan dəqiqliyi nəsillərin koordinasiya bacarığını qoruyur. Ekoloji çağırışlar bu alətin istehsalında bio-poliaktid və karbon lifli kompozit kimi innovativ materialların tətbiqini aktuallaşdırır. Nanometrik lazer modulları və QR kodlu kalibrləmə etiketləri isə ənənəvi konstruksiyaya yüksək texnologiya qatır. Beləcə, günyə həm köhnənin təcrübə müdrikliyini, həm gələcəyin yüksək texnoloji çevikliyini bir lövhədə birləşdirərək insan yaradıcılığını nizamlı xətlərə doğru istiqamətləndirir.
Ən Çox Verilən Suallar
Günyə üçbucaq formalı xətkeşdir; əsas funksiyası 90°, 45° və 30°–60° kimi standart bucaqlarla düz, perpendikulyar və maili xətlər çəkməkdir. Məktəbdə həndəsə və riyaziyyat tapşırıqları, texnikum və universitetdə çertyoj dərsləri, peşəkar mühəndislərdə isə konstruktiv plan çəkilişləri üçün vacib alətdir. Sadə quruluşa baxmayaraq, yüksək dəqiqlik təmin edir. T-sətir və ya paralel xətkeşlə birlikdə daha mürəkkəb əməliyyatları asanlaşdırır.
Ən geniş yayılmış modellər 45°–45°–90° və 30°–60°–90° üçbucaqlarıdır. Süni riyazi ölçülər üçün kombinə edilmiş, hipotenuzasında santimetr şkalası olan variantlar da mövcuddur. Böyük həcmli tikinti sahələrində metaldan hazırlanan iri günyələr istifadə olunur. Rəqəmsal versiyalarda lazer proyeksiya və sensor kalibrləmə funksiyaları tapmaq mümkündür.
Plastik günyələr yüngül və iqtisadi baxımdan sərfəlidir, eyni zamanda şəffaf olduğundan alt xəttlər görsənir. Metal günyələr isə yüksək möhkəmlik və istilik sabitliyi göstərir, lakin ağır və keçiricidir. Laboratoriya şəraitində plastik, sərt sahə ölçmələrində metal günyə seçilir. Dəqiqlik toleransında metal variantlar üstünlük saxlayır.
Paralel xətt çəkmək üçün günyə T-sətirə söykənir; T-sətir kağızın alt kənarına kilidlənərək baza xətti yaradır. Günyə bu baza xəttinə perpendikulyar vəziyyətdə sürüşdürülür və istənilən məsafədə marker ilə yeni xətt çəkilir. Eyni prinsipi şəffaf plastik lövhə üzərində də tətbiq etmək mümkündür. Bu üsul dəqiqliyi ±0,5 mm sərhəddə saxlayır.
Azərbaycan təhsil proqramına görə, günyə ilə tanışlıq ənənəvi olaraq III sinif riyaziyyat dərslərindən başlayır. Şagirdlər düzbucaqlı çərçivələr və müxtəlif bucaqlar çəkməklə vizual-geometrik düşüncələrini genişləndirirlər. V sinifdə perimetr və sahə hesablamalarında, VII sinifdə trigonometriya mövzularında istifadə intensivləşir. Bu ardıcıllıq fənlərarası inteqrasiyanı gücləndirir.
Standart kalibrləmə üçün günyə optik profilometrlə ölçülür; hipotenuzanın və katetlərin düz xəttdən maksimal kənarlaşması protokola qeyd olunur. Nəticə sərhəd normadan böyükdürsə, plastik günyə dəyişdirilir, metal günyə isə düzlənib yenidən kalibrlənir. Təhsil müəssisələrində illik, sənaye sektorunda beşillik kalibrləmə dövrü tətbiq olunur. Sertifikat alətə yapışdırılmış QR etiketdə rəqəmsal olaraq saxlanır.
Lazer günyə yüksək səviyyədə dəqiqlik təqdim etsə də, enerji mənbəyindən asılıdır və hər mühitə uyğun deyil. Çöldə güclü günəş şüası lazer şüasını solğunlaşdırır, yağışlı havada isə sınma bucağı xətaya səbəb olur. Əl günyəsi passiv alətdir, hər şəraitdə işləkdir. Buna görə praktikada hər iki növ bir-birini tamamlayır.
Son illər bioplastik (PLA) materialdan istehsal olunan günyələr bazara çıxıb. Kəpək və qarğıdalı nişastasından alınan bioplastik təbii şəraitdə 5-7 il ərzində parçalanır. Bu, təhsil sektorunun plastik tullantısını azaldır. Bioplastik modellərin möhkəmliyi standart polistirol günyələrlə müqayisədə 15% aşağı olsa da, məktəb səviyyəsində tam yetərlidir.
Dizaynerlər maket hazırlanarkən karton elementlərin 45°-lik kəsimini dəqiq yerinə yetirmək üçün günyədən dayaq kimi yararlanırlar. Eyni zamanda, divar kağızı nümunələrini simmetrik bölməyə kömək edir. Elektrik planında rozetka və açarların şaquli düzülüşünün vizual yoxlanışı üçün ustalar günyədən istifadə edirlər. Bu, montaj xəta ehtimalını azaldır və estetikanı artırır.
İstehsalçılar artıq inteqrə olunmuş NFC çipləri ilə günyələrin smartfonla əlaqəsini sınaqdan keçirirlər. Tətbiq alətin kalibrləmə tarixçəsini, dəqiqlik xəritəsini və istifadə sayını qeyd edir. Karbon nanoborulu kompozitlər çəkini 30% azaldacaq, eyni zamanda möhkəmliyi artıracaq. Lazer və akustik sensorların sintezi diaqonal ölçməni real vaxt göstərə bilər. Beləcə, ənənəvi alət yüksək texnologiya ilə daha funksional hala gələcək.
