“Ğurərul-hikəm və Dürrül-kəlim”: Strukturu, Üslub Xüsusiyyətləri

Dəyərli nəsihətlərin bir kitabda toplandığı nadir əsərlərdən biri olan “Ğurərul-hikəm və Dürrül-kəlim” əsrlərdən bəri Şərq düşüncə tarixində müstəsna mövqe tutub. İmam Əli ibn Əbi Talibin dərin mənalı aforizmləri bu toplusda elə bir şəkildə ifadə olunub ki, hər dövrün insanına yol göstərən bələdçiyə çevrilib. Orta əsrlərdən başlayaraq alimlərin, sufi mürşidlərinin və müəllimlərin istinad mənbəyinə çevrilən bu əsər yalnız dini və fəlsəfi biliklərin deyil, həm də gündəlik həyat təcrübəsinin də həqiqi xəzinəsi kimi dəyərləndirilir. Kitabdakı hikmətlər hər yaşda və sosial təbəqədə olan insana müraciət edir, ədalət, səbir, elm, əxlaq və bəşəri dəyərlərin təbliğində güclü vasitə rolunu oynayır. Çoxqatlı məna yükü daşıyan bu kəlamlar həm fəlsəfi düşüncənin, həm də ədəbi irsin inkişafına ciddi təsir göstərib. İmam Əlinin kəlamları Şərq intellektual həyatında ideal insan modelinin formalaşmasında və nəsillərin tərbiyəsində əvəzolunmaz qaynağa çevrilib. Ədəbiyyatda və ictimai şüurda bu kəlamlar bir tərəfdən bədii-estetik dəyərləri, digər tərəfdən isə mənəvi-mədəni kimliyimizi qorumaq funksiyasını daşıyır. Özündə minillik təcrübəni və insani müdrikliyi birləşdirən “Ğurərul-hikəm” hər oxucu üçün fərqli bir dərs, fərqli bir həqiqət mənbəyidir. Hər bir kəlam insanı düşünməyə, özünü və dünyanı daha dərindən anlamağa sövq edir. Əsər insan ruhunun aydınlığı, zəkasının parıltısı və mənəviyyatının gücü ilə seçilən nümunələr təqdim edir. İndiki zamanda da bu hikmətlər cəmiyyətin formalaşmasında və gənc nəslin tərbiyəsində aktual olaraq qalır. “Ğurərul-hikəm” həm elmi tədqiqatların, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi kimi aktuallığını heç vaxt itirmir.

Tarixi Mənşə və Müəllif

“Ğurərul-hikəm və Dürrül-kəlim” əsərinin müəllifi Qazi Əbülfətḥ Əbdülvahid ibn Məhəmməd əl-Tamimi əl-Amidi kimi tanınır. O, XI–XII əsrlərdə yaşamış, fiqh və hədis elmləri sahəsində nüfuzlu alim olmuşdur. Əl-Amidi müxtəlif mənbələrdən imam Əlinin aforizmlərini toplamış və onları sistemləşdirmişdir. Əsər əsasən 518/1123-cü illərə aid olan ən qədim əlyazma nüsxələrinə istinad edir. Bu fakt əsərin XI–XII əsrlərdə meydana gəldiyini göstərir. Toplama və tərtib prosesində müəllif klassik ərəb mənbələrinə, hədis kitablarına və imam Əlinin digər kəlam kolleksiyalarına əsaslanmışdır. O, hər bir kəlamın isnadını, yəni rəvayət zəncirini qeyd etməklə, əsərin elmi etibarlılığını təmin etmişdir. Bu baxımdan “Ğurərul-hikəm” təkcə nəsihət toplusu deyil, həm də sənədləşdirilmiş dini-fəlsəfi mənbə kimi qəbul olunur. Əl-Amidinin tərtib etdiyi sistem əsərin elmi cəmiyyətlərdə etibar qazanmasına səbəb olmuşdur.

Əsərin Məzmunsal Strukturu

Əsərdə toplanmış aforizmlər əlifba prinsipi ilə sistemləşdirilib və hər bir mövzu ayrıca bölmə şəklində təqdim olunur. Hər bölmə müəyyən bir hərf ilə başlayır və həmin hərflə bağlı mövzulara dair imam Əlinin hikmətləri ardıcıllıqla sıralanır. Beləliklə, oxucu istənilən mövzunu asanlıqla tapıb araşdıra bilir. Əsərin bu cür sistemləşdirilməsi onu həm elmi, həm də tədris baxımından faydalı edir. Hər bir aforizm mövzuya uyğun olaraq əlavə şərh və izahla təchiz olunub. Əlifba ilə bölünmə ənənəvi ərəb ədəbi tərtibatının bir hissəsi olsa da, Azərbaycan dilindəki tərcümələrdə də bu prinsip qorunub saxlanılır. Bu yanaşma kitabı həm istinad mənbəyi, həm də gündəlik mütaliə üçün rahatlaşdırır. Əsərdə ədalət, elm, səbir, təqva, təvazökarlıq, səxavət və s. kimi mövzular üzrə yüzlərlə aforizm təqdim edilir.

Dil və Üslub Xüsusiyyətləri

“Ğurərul-hikəm”in orijinal dili klassik ərəb dilinin ən gözəl nümunələrindən biridir. Kəlamlar qısa və lakonik olduğu üçün bir neçə sətirdə dərin məna və fəlsəfi yük daşıyır. Müəllif bədii üslubu və təsirli söz oyunlarını ustalıqla istifadə edib. Hikmətlərdə təşbih, istiarə, cinas və digər poetik vasitələr sözün təsirini artırır. Azərbaycan dilinə tərcümələrdə isə kəlamların aydın, yığcam və oxunaqlı formada təqdim edilməsinə xüsusi diqqət yetirilib. XIX əsrdən başlayaraq ruhani məktəblərdə, mədrəsələrdə və maarifçi dairələrdə hissəvi tərcümələr, daha sonralar isə tam tərcümələr geniş yayılıb. Müasir tərcümələr orijinal mətnin poetik ahəngini və fikri dərinliyini qoruyur, lakin oxucunun rahat anlaması üçün ifadə sadələşdirilib. Bu da əsərin geniş kütləyə çatmasını təmin edir.

Əsas Mövzular və Aforizmlər

“Ğurərul-hikəm”də əsas mövzu insanın mənəvi kamilliyə çatması və cəmiyyətə faydalı olmasıdır. Əsərdə ədalət, təqva, elm, səbir, səxavət, təvazökarlıq kimi insani dəyərlərin önəmi vurğulanır. Hər bir aforizm insanı düşündürməyə və öz üzərində işləməyə sövq edir. <table> <thead> <tr><th>Bölmə</th><th>Mövzu</th><th>Nümunə Aforizm (azərbaycanca məzmun)</th></tr> </thead> <tbody> <tr><td>Əlif</td><td>Ədalət</td><td>“Ədalətin olmadığı yerdə ən yaxşı qanun belə gücsüzdür.”</td></tr> <tr><td>Be</td><td>Bilik</td><td>“Bilik sərvətdən üstündür, çünki sərvət mühafizəçi, bilik isə qoruyucu olur.”</td></tr> <tr><td>Te</td><td>Təvazö</td><td>“Qürur ağlı kölgələyən bir dumandır; təvazö isə ağla nur saçır.”</td></tr> <tr><td>Se</td><td>Səbir</td><td>“Səbir acıdır, bəhrəsi baldan şirin.”</td></tr> </tbody> </table>

Əsərdə mövzular müxtəlifliyi və dərinliyi ilə seçilir. Hər bir bölmədə fərqli bir insani xüsusiyyət ön plana çıxarılır, bu da kitabı həm şəxsi inkişaf, həm də cəmiyyət üçün vacib qaynaq edir. Hər bir kəlam özündə universal həqiqətləri əks etdirir.

Azərbaycan Ədəbiyyatına və Mədəniyyətinə Təsiri

Azərbaycan klassik ədəbiyyatında və poeziyasında imam Əlinin hikmətli kəlamları xüsusi hörmət və ehtiramla qarşılanıb. Nizami, Füzuli, Nəsimi və digər böyük söz ustadları öz əsərlərində bu hikmətlərə istinad etmişlər. Xüsusilə dini-mənəvi nəsihət ədəbiyyatında və şeirlərdə “Ğurərul-hikəm”in təsiri açıq şəkildə görünür. Bu aforizmlər ədəbiyyatımızda mənəvi və əxlaqi dəyərlərin təbliğində əsas mənbələrdən biri olub. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında və publisistikasında da bu hikmətlərə tez-tez müraciət olunur. Onlar gənc nəslin formalaşmasında, ailə tərbiyəsində və ictimai münasibətlərdə örnək kimi qəbul edilir.

İslam Fəlsəfəsi və Əxlaq Elminə Töhfəsi

“Ğurərul-hikəm”dəki aforizmlər İslam fəlsəfəsinin, əxlaq elminin və kəlamın inkişafında mühüm rol oynayıb. Əsərdə təqdim olunan etik prinsiplər filosoflar və sufi təriqət rəhbərləri üçün əvəzolunmaz mənbə olmuşdur. Onun aforizmləri İbn Sina, Molla Sədra, Qəzzali və digər böyük düşüncə sahiblərinin əsərlərində geniş istifadə olunub. Bu hikmətlər, xüsusilə, etik və əxlaqi konsepsiyaların inkişafında, fərdi və ictimai davranış qaydalarının formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Müasir dövrdə də “Ğurərul-hikəm” əxlaq fəlsəfəsinin öyrənilməsində əsas istinad mənbələrindən biridir.

Müasir Tədqiqatlar və Nəşrlər

Son illərdə “Ğurərul-hikəm” əsərinin müxtəlif dillərdə yeni tərcümələri və nəşrləri hazırlanıb. Bu nəşrlər təkcə kitab formatında deyil, həm də elektron resurslar və mobil tətbiqlər şəklində geniş yayımlanıb. Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı sayəsində kitabın müxtəlif dillərə tərcümə olunmuş versiyalarına istənilən yerdən çıxış mümkündür. Müasir akademik dairələrdə isə əsərin mətn-tənqidi nəşrləri, isnad analizi və semantik tədqiqatları həyata keçirilir. Bu, “Ğurərul-hikəm”in daha da geniş kütləyə çatmasına və aktual elmi tədqiqatların predmeti olmasına imkan yaradır. Kitab həm ilahiyyat, həm də humanitar elmlər üçün əsas qaynaqlardan birinə çevrilib.

Təhsil, Tərbiyə və Sosial Həyatda Praktik İstifadə

“Ğurərul-hikəm” aforizmləri orta və ali təhsil müəssisələrinin əxlaq dərslərində, analitik oxu və tənqidi təfəkkür tapşırıqlarında istifadə olunur. Aforizmlərin qısa və mənalı olması onların tədrisdə nümunə və diskussiya materialı kimi tətbiqini asanlaşdırır. Psixoloji məsləhət və ailə terapiyası sahəsində də bu kəlamlara müraciət edilir; mərhəmət, səbir və əfv mövzulu aforizmlər insanlar üçün motivasiya və ruh yüksəkliyi yaradır. Eyni zamanda, sosial layihələrdə və mədəni tədbirlərdə də əsərin seçilmiş kəlamları ictimai və şəxsi dəyərlərin təbliğində istifadə olunur.

Qloballaşma və Müasir Dövrə Təsiri

Qloballaşan dünyada mənəvi və etik dəyərlərin qorunması üçün “Ğurərul-hikəm” kimi qaynaqların rolu daha da artır. Fərqli ölkələrdə, müxtəlif mədəniyyətlərdə bu kitabın tərcümələri, tədris və maarifləndirmə proqramlarında tətbiqi geniş vüsət alır. Müasir gənclik üçün bu hikmətlər zamanın sınağından çıxmış praktiki dəyərlər toplusu kimi dəyərləndirilir. Kitab həm ailə, həm də cəmiyyət daxilində qarşılıqlı anlaşmanın, səbirin və ədalətin bərqərar olmasında vacib faktorlardan birinə çevrilib. Bugünkü şəraitdə insan mənəviyyatı, etik davranış və sosial harmoniya üçün “Ğurərul-hikəm”in əhəmiyyəti daha da aktualdır.

Gələcək Nəsillər Üçün Əhəmiyyəti

Əsərin gələcək nəsillərə ötürülməsi, milli-mənəvi kimliyin və etik dəyərlərin qorunması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hikmətlər uşaqlara və gənclərə həyatın çətinliklərinə qarşı səbirli olmağı, dostluq, mərhəmət və ədalət kimi dəyərləri yaşatmağı öyrədir. Ailələrdə, təhsil ocaqlarında, ictimai tədbirlərdə bu kəlamların öyrədilməsi və təbliği milli birliyin və mənəvi yüksəlişin əsasını təşkil edir. Əsər yalnız keçmişin yox, həm də gələcəyin mənəvi xəzinəsidir.

Əsrlər boyu mənəvi xəzinə olaraq qalmış “Ğurərul-hikəm” insanın daxili aləmini zənginləşdirən, düşüncəsini dərinləşdirən, əxlaqını və həyat fəlsəfəsini möhkəmləndirən nümunəvi bir qaynaqdır. Əsərdəki kəlamlar müxtəlif dövrlərdə insanların qarşılaşdığı problemlərə bələdçi olub, cəmiyyətin inkişafında və dəyərlərin qorunmasında əvəzolunmaz rol oynayıb. Hər bir hikmət insanın ruhuna sükunət, ağlına aydınlıq, davranışına ədalət gətirir. Azərbaycan cəmiyyətində bu əsərin rolu yalnız dini-mənəvi sahə ilə məhdudlaşmır, həm də milli mədəniyyətin, ədəbi irsin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Müasir dünyada informasiya bolluğu şəraitində belə dərin və mənalı aforizmlərin aktuallığı heç vaxt itmir. Hər kəs üçün fərqli məna daşıyan bu kəlamlar həyatın hər dövründə, hər şəraitdə bələdçi və motivasiya qaynağı olur. Onların arxasında böyük bir təcrübə, müdriklik və ilahi dəyərlər dayanır. Əsərin unikal strukturu, dili və üslubu onu oxucuya rahat və anlaşıqlı edir. Hər bir cəmiyyət, ailə və fərd bu hikmətlərdən istifadə etməklə daha güclü, daha vəhdətli və daha ahəngdar həyat qura bilər. “Ğurərul-hikəm” həm dünənin, həm də bu günün və sabahın insanı üçün mənəvi dayağa çevrilib. Kitabı oxuyan, dərk edən və həyatına tətbiq edən hər bir şəxs, şübhəsiz, mənəvi zənginlik, əxlaqi bütövlük və daxili rahatlıq qazanır.

Ən Çox verilən Suallar