Gut qədim tibbi mətnlərdə “kral xəstəliyi” kimi xatırlansa da, bu termin sadəcə varlı ziyafət masalarının mirası deyil, müasir həyat tərzinin səhv vərdişlərini də daşıyan çətin metabolik pozuntudur. Xəstəlik qanda yığılan sidik turşusunun kristallaşaraq oynaq boşluqlarına çökməsi nəticəsində ildırım sürəti ilə başlayan kəskin ağrı, qızartı və şişlə xarakterizə olunur. Tarix boyu Hippokratdan tutmuş Viktoriya sarayının həkimlərinə qədər müxtəlif təbabət ustaları gutu pəhrizlə əlaqələndirmiş, amma genetik meylin, böyrək filtrasiya qüsurunun və yüksək fruktoza qəbulunun da bu zəncirə bağlı olduğunu bugünkü elmi tədqiqatlar üzə çıxarıb. Stressli iş rejimi, oturaq gündəlik, qırmızı ətin və pivənin həddindən çox istehlakı, eyni zamanda şəkərli qazlı içkilərin artması gutun yaş həddini 50-ci illərdən 30-cu illərə doğru endirib. Dərman sənayesi allopurinol və febuksostat kimi preparatlarla sidik turşusunu düşürsə də, düzgün qidalanma və kilo nəzarəti olmadan bu tabletlərin təsiri məhdud qalır. Xəstəliyin paradoksu ondadır ki, ilk tutmadan sonra onilliklərlə sakit sabitlik yaşatmaqla insanı arxayınlaşdırır, lakin profilaktik tədbirlər görülməsə, kristallar səssizcə sümüklərə, böyrəklərə yayılaraq xroniki oynaq deformasıyasına və nefropatiyaya meydan açır. Azərbaycan cəmiyyətində son illər artan fast-food, azalan fiziki aktivlik və enerji içkilərinə maraq qiymətləndiriləndə gutun risk xəritəsi daha da qırmızı görünür. Buna baxmayaraq, erkən diaqnostika, laborator nəzarət, purin məhdud pəhriz və su balansı kimi sadə addımlar ağrı dolu gecələrin, gecikmiş cərrahi müdaxilələrin qarşısını ala bilər. Gutu sadəcə bir oynaq problemi kimi deyil, tam bədən metabolizminin xəbərdarlıq siqnalı kimi qavramaq sağlam həyat üçün ilk şərtdir.
Gut xəstəliyinin patofiziologiyası
Gut hücumunun biokimyəvi kökü sidik turşusunun hiperurikemiyaya çatmasıdır. Purin metabolizmasının son məhsulu olan bu turşu həll limitini keçdikdə, iynəvari natrium-urat kristalları ən çox soyuyan periferik oynaqlarda—xüsusilə başbarmaq bazasında—çökməyə meyllənir. Faqositlər kristalları udmağa cəhd göstərərkən lizozomal fermentlər xaricə buraxılır və iltihabi kaskad başlayır.
Nəticədə interleykin-1β, tümör nekroz faktoru-α, prostaglandin E2 kimi güclü mediatorlar kapilyar keçiriciliyi və ağrı reseptorlarını artırır. Klinik tablo qəfil, gecəyarısı başlayan dözülməz ağrı, parlaq hiperemiya və dəri temperaturunun artmasıdır. Əgər kristallar orqanizmə reabsorbsiyaya uğramazsa, bir neçə hücumdan sonra qığırdaqda tofüs adlanan sərt yığıntılar meydana gəlir.
Risk faktorları və epidemioloji göstəricilər
Kişi cinsində gut insidensi qadınlardan dörd dəfə çoxdur, lakin menopauzadan sonra estrogenin düşməsi ilə risk bərabərləşir. Obezite bədəndə purin dövriyyəsini artırdığı kimi, insulin müqavimətini də dərinləşdirir; nəticədə böyrək tubullarında sidik turşusunun geri sovrulması yüksəlir.
Dərman faktorları da mühümdür: tiazid diuretikləri, siklosporin immunosupressoru, hətta aşağı doz aspirinin xroniki istifadəsi urat atılımını azaldır. Pəhriz baxımından qırmızı ət, içalat, ançüez, sardina kimi purin zəngin qidalar riskin klassik günahkarıdır. Ən yeni meta-analizlər göstərir ki, fruktoza siropu əlavə edilmiş şirin içkilər hiperurikemiyaya 28 % daha çox yol açır.
Diaqnostik kriteriyalar və laborator göstəricilər
Kəskin tutma zamanı diaqnozun qızıl standartı oynaq mayesində natrium-urat kristallarının qütb mikroskopiyası ilə vizualizasiya edilməsidir. İğnəvari kristallar sarı-yaşıl birefringent sinqoniyaya malik olub, optik oxa paralel düzüləndə parlaq mavi rəng alır. Qanda sidik turşusunun yüksəlməsi isə təkbaşına yetərli sayılmır, çünki hücum vaxtı paradoksal olaraq düşə də bilər.
Şüa diaqnostikasında rentgen ilk illərdə spesifik tapıntı vermir, lakin uzunmüddətli xəstədə subkondral kistlər və “deşik-deşiyə” bənzər eroziyalar görülür. Siyahını tamamlayan testlər CRP və ESR markerlərinin yüksəkliyidir; bunlar nonspecifik iltihab göstəriciləri olsa da, fərqləndirici diaqnostikada septik artritdən ayırmağa kömək edir.
Kəskin tutmanın müalicəsi
Birinci sıra farmakoloji müdaxilə qeyri-steroid iltihab əleyhinə dərmanlardır: naproksen, indometasin və ya selektiv COX-2 inhibitoru etorikoksib. Ağrı 24 saatdan gec azalırsa, kolxisin 1 mg yük dozası, ardınca 0,5 mg 12 saatdan bir davam etdirilə bilər. Kortikosteroid enjeksiyası monofokal oynaqda sürətli rahatlama yaradır, lakin diabetli xəstədə qlükoza nəzarəti şərtdir.
Gündəlik maye həcminin 3–3,5 litrədək artırılması sidik turşusunun konsentrasiyasını seyrəldir. Kəskin dövrdə allopurinol və ya febuksostat başlanmır; əksinə, mövcudsa, kortəbii hücum bitənədək dayandırılmır ki, urat dalğalanması yeni tutmanı stimullaşdırmasın. Pəhrizdə spirt, qırmızı ət, qliserinli souslar mütləq kəsilməlidir.
Uzunmüddətli profilaktika və həyat tərzi
Hiperurikemiyanın uzunmüddətli idarəsi üçün ən çox istifadə edilən xat reduktor allopurinoldur (100–300 mg/gün). O, ksantin-oksidaza fermentlərini bloklayaraq sidik turşusunun sintezini azaldır. Febuksostat allopurinola alternativdir, xüsusən xroniki böyrək çatışmazlığı olanlarda doz adaptasiyası daha mukayisəli çeviklik verir.
Pəhriz planında purin mənbələri minimal 100 g ətlə məhdudlaşmalı, həftədə iki dəfə yağlı balıq kifayət etməlidir. Tam taxıl, az yağlı süd məhsulları, gilas, armud kimi fruktozası aşağı meyvələr urat səviyyəsini stabil saxlayır. Fiziki aktivlik bədən çəkisini tənzimləyərək insulin həssaslığını bərpa edir və böyrək klirensini gücləndirir.
Gut və komorbid xəstəliklərin əlaqəsi
Epidemioloji müşahidələr göstərir ki, gutu olan pasiyentlərin 70 %-də hipertoniya, 50 %-də 2-ci tip diabet, 30 %-də xroniki böyrək xəstəliyi rastlanır. Hiperurikemiya damar endotelində oksidativ stressi artırdığından aterosklerotik lövhə formalaşmasını sürətləndirir.
Xolesterin pozğunluğu da təsadüf deyil: lipoprotein-a səviyyəsinin yüksəlməsi urat kristallarını makrofaqların səthinə bağlayıb ateroma nüvəsini bərkidir. Buna görə kardioloqlar gutu “uric-metabolik sindrom” kontekstində dəyərləndirir və statin-urat düşürücü kombinasiyasını təklif edirlər.
Qadınlarda və gənclərdə fərqli klinika
Pre-menopauza dövründə estrogenin urikozurik təsiri qadınları nisbətən qorusa da, hamiləlik toksikozu, pre-eklampsiya tarixçəsi olanlar risk qrupuna düşür. Kadınlarda ilk tutma daha çox topuq oynaq və əl barmaqlarında, kişilərdə isə başbarmaq metatarso-falangeal birləşməsində müşahidə olunur.
Gənclərdə gut varlığı adətən genetik enzim defektini (Lesch-Nyhan sindromu) və ya ağır böyrək disfunksiyasını düşündürür. Onlarda kristallaşma prosesi sürətli olduğu üçün tofüs formalaşması beş il içində başlaya bilir. Bu qrupda profilaktik terapiyaya erkən başlamaq oynaq deformasiyasının qarşısını alır.
Xəstəyə təlim, özünüidarəetmə və psixoloji dəstək
Araşdırmalar göstərir ki, sidik turşusu səviyyəsini hədəf <360 mkmol/L (6 mg/dl) altında saxlamaq üçün dərman təyinatına sadiqlik 50 %-dən aşağadır. Pasiyentlərin əksəriyyəti dərmanın “bir dəfə düzəltdiyini” düşündükdə tableti kəsir və növbəti kəskin hücum qaçılmaz olur.
Təlim proqramı xəstəyə pəhriz jurnalının aparılması, gündəlik su qəbulunun ölçülməsi və əziyyət hiss etdiyi oynaq üçün soyuducu gel paketinin hazırlanması kimi praktiki vərdişlər öyrətməlidir. Psixoterapevtik sessiyalar xroniki ağrı qorxusunu, iş həyatına adaptasiya stressini azaldır. Belə inteqrativ yanaşma həkim-pasiyent münasibətini möhkəmləndirir və uzunmüddətli remissiya şansını artırır.
| Faktor | Sidik turşusuna təsir | Qida nümunəsi | Alternativ |
|---|---|---|---|
| Yüksək purin | +++ | Qırmızı ət, içalat | Toyuq döşü, yumurta |
| Spirt (pivə) | ++ | Tünd pivə, şərab | Şəkərsiz kvas |
| Fruktoza | ++ | Qazlı içki, bal | Limon, qreypfrut |
| Süd zülalı | – | Az yağlı qatıq | Kəsmik |
| C vitamini | – | Gilas, qara qarağat | Papaya, kivi |
Gut illərlə davam edən hiperurikemiyanın qəfil alovlanan səhnəsində ağrı, qızartı və şişlə özünü xatırladır. Klassik başbarmaq tutması çox vaxt orqanizmin “stop” siqnalıdır: pəhrizdə, çəkidə, su balansında pozuntu var. Laboratoriyadan alınan sidik turşusu rəqəmi, oynaq mayesindəki urat kristalları, rentgen eroziyaları — hamısı gizli gedən metabolik dramın sübutudur. Xəstəliyi kontrol etmək üçün tək bir həll yoxdur; diyetoloq, reumatoloq, endokrinoloq və psixoloqun ortaq strategiyası lazımdır. Dərmanlar uratı azalda bilər, lakin soda ilə dolu stəkan, kobab dolu boşqab, oturaq gün rejimi yenidən kristal selini başlatmağa qadirdir. Bunun əksi də doğrudur: su içmək, tərəvəzlənmək, bədən çəkisini hədəf BMI çərçivəsində saxlamaq, stressi idmanla çıxarmaq kəskin tutmanı seyrəkləşdirir. Pasiyent xəstəliklə barışmalıdır, lakin onu normal həyatın ayrılmaz hissəsi etmək yerinə, idarə olunan prosesə çevirməlidir. Sidik turşusu hədəf səviyyədə saxlananda oynaqlar çevik qalır, böyrəklər daş təhlükəsindən sığortalanır, ürək-damar riski azalır. Gutla yaşamaq mümkün, hətta rahatdır; onun qapısını döyən risk faktorlarını içəri buraxmamaq şərti ilə.
Ən Çox Verilən Suallar
Başbarmaq və ya digər oynaqda kəskin ağrı, şiş, qızartı hiss etdiyiniz anda oynağı hərəkətsiz saxlayın və 15 dəqiqəlik intervalda buz kompresi tətbiq edin. Əlinizdə həkim təyinatlı NSAİD varsa (naproksen, ibuprofen) dərhal qəbul edin. Bol su için, alkoqol və qırmızı ətdən uzaq durun. Ağrı 24 saatda azalmırsa, həkimə müraciət edin.
Kişilərdə 360 mkmol/L, qadınlarda 300 mkmol/L üst limit qəbul edilir. Hiperurikemiya diaqnozu üçün iki ayrı ölçmədə sərhəd üstü rəqəm görülməlidir. Bu limit hədəf impaktlı profilaktik müalicənin başlanması üçün əsas meyardır. Hədəf dəyər uzunmüddətli izləmədə 300 mkmol/L-in altında saxlanmağa çalışılır.
Allopurinol xroniki idarəedici dərmandır və hər gün eyni dozada qəbul olunur. Sidik turşusu hədəfə düşdükdən sonra belə, qəfil kəsmək kəskin tutma riskini artırır. Doza azaldılması yalnız həkim nəzarəti və laborator monitorinq altında mümkündür. Böyrək funksiyası eGFR <60 ml/dəq olduqda doza tənzimlənir.
Daxili orqan ətləri (qaraciyər, böyrək), sardina, ançüez, qril kolbasa və pivə yüksək purin mənbəyidir. Qırmızı ət tam yasaqlı deyil, həftədə 100 g-dan çox olmamalıdır. Fruktozalı içkilər və enerji içkiləri də risk artırır. Tərəvəzdəki purin (ispanaq, noxud) isə problem yaratmır.
Bəli, sidik turşusu kristalları yalnız oynaqlarda deyil, böyrək piyelonu və ureterdə də çökə bilər. Urat daşları rentgendə görünməyə bilər, lakin KT və ya ultrasəs müayinəsi ilə aşkarlanır. Sidik pH-nı 6,5 ətrafında saxlamaq urat daşının əriməsinə kömək edir. Bol su və allopurinol böyrək daşı riskini azaldır.
Nadir hallarda, lakin mümkündür. Xüsusilə böyrək çatışmazlığı, hipertoniya üçün tiazid diuretikləri qəbul edən və genetik purin metabolizma defekti olan qadınlarda risk artır. Hamilə qadında kəskin gut tutması isə təcili reumatoloji və ginekoloji konsilium tələb edir.
Kolxisin qəbzlik, ürəkbulanma, qarın ağrısı kimi yan təsirlərə malikdir və doza 2 mg-ı keçdikdə miyotoksiklik, sümük iliyinin supressiyası görə bilir. Böyrək və qaraciyər zəifliyi olanlarda doza azaldılmalıdır. Səhər-axşam 0,5 mg-lıq mikrodövr rejimi effektli və təhlükəsiz sayılır.
Bəli, lakin kəskin tutma bitdikdən sonra. Aerobik gəzinti, üzgüçülük, velosiped qan dövranını yaxşılaşdırır və çəki nəzarətinə kömək edir. Güclü kontakt idmanı və həddindən artıq ağırlıq qaldırmaq oynaq mikrozədələnmələri ilə tutmanı təkrarlaya bilər. İdmana başlamazdan əvvəl həkiminizlə məsləhətləşin.
Gilənar, kərəviz toxumu ekstraktı və zəncəfil iltihab əleyhinə təsirlərə malikdir, lakin dərman əvəzinə keçmək olmaz. Tədqiqatlar göstərir ki, gilənar şirəsi sidik turşusunu 10 %-ə qədər azalda bilər. Fitoterapiya həkim nəzarəti ilə dəstəkləyici rol oynaya bilər.
Sidik turşusu səviyyəsi hədəfdə saxlanarsa və pəhriz qaydalarına riayət edilərsə, kəskin tutmalar tamamilə dayana və tofüs formalaşması geriləyə bilər. Lakin genetik və böyrək mənşəli faktorlar tam yox olmaz. Yəni xəstəlik remissiya mərhələsinə keçə bilir, lakin daimi nəzarət tələb olunur.
