Azərbaycan dili qədim və zəngin leksik qatlara malik bir dildir və hər bir söz xalqın həyat tərzini, mədəniyyətini və dünyagörüşünü əks etdirir. Gündəlik məişətdə rast gəldiyimiz, bəzən isə unudulmaqda olan sözlərdən biri də “güyüm”dür. Bu söz uzun illər ərzində kənd təsərrüfatı, məişət və sənətkarlıqla bağlı olmuş, xalqın dilində, yaddaşında və gündəlik həyatında özünəməxsus yer tutmuşdur. Güyüm həm də xalqın dünyagörüşündə və adət-ənənələrində simvolik dəyər daşıyır.
Güyüm sözünün əsas leksik mənası və izahı
Leksik izahda “güyüm” adətən mis, tunc və ya dəmir kimi metaldan hazırlanmış, tutumu bir neçə litr olan, ağızı enli və boğazı qısa olan məişət qabıdır. Güyüm əsasən su, süd, ayran, kvas və digər mayelərin daşınması və saxlanması üçün istifadə edilmişdir. Müxtəlif lüğətlərdə güyüm məişət əşyası, qədim qab kimi təsvir olunur. Bu əşyanın yüngül, möhkəm və daşınması asan olması onun kənd və ailə həyatında geniş yayılmasına səbəb olub.
Güyümün tarixi və etimoloji kökləri
Sözün mənşəyi haqqında tədqiqatlar göstərir ki, “güyüm” qədim türk dillərində işlədilən “göyüm”, “köyüm” sözlərindən yaranıb. Bu sözlər qədimdən bəri “mayelər üçün qab”, “sağma və saxlama qabı” mənası verib. Müxtəlif türk ləhcələrində fonetik cüzi fərqlərlə işlənən bu söz Azərbaycan dilində “güyüm” formasını alıb və zamanla məişətdə mühüm əşya kimi formalaşıb. Etimoloji köklər xalq dilində və məişət həyatında bu əşyanın qədimliyini və geniş yayılmasını göstərir.
Məişətdə və kənd təsərrüfatında güyümün istifadəsi
Güyüm uzun illər boyu Azərbaycanın kənd və şəhər həyatında əsas məişət əşyalarından biri olub. Su, süd, ayran və digər mayelərin daşınmasında və saxlanmasında güyüm əvəzolunmaz hesab edilirdi. Xüsusilə yaylaq mövsümündə, ailələrin təsərrüfat ehtiyaclarını ödəmək üçün müxtəlif ölçülü və bəzəkli güyümlərdən istifadə olunub. Əlavə olaraq, güyüm qida məhsullarının hazırlanmasında və saxlanmasında da geniş tətbiq tapıb.
Güyümün xalq folklorunda və deyimlərdə yeri
Azərbaycan xalqının şifahi yaradıcılığında, atalar sözlərində və deyimlərində “güyüm” tez-tez bolluq, bərəkət və ruzi simvolu kimi işlədilib. Məsələn, “güyümü dolu gəlib, boş gedənlər” kimi deyimlər insanın zəhmətinin bəhrəsini, məhsuldarlığı və həyat fəlsəfəsini ifadə edir. Bəzi bölgələrdə “güyüm qədər” ifadəsi ölçünün, bolluğun və ehtiyacın göstəricisi kimi işlədilir. Folklor və mahnılarda güyüm ailə və ruzi-bərəkət rəmzi kimi yer alıb.
Müasir dövrdə güyüm: ənənədən bu günə
Texnologiyanın və plastik qabların geniş yayılması ilə, güyüm kimi ənənəvi metal qablar gündəlik həyatda az istifadə olunur. Lakin bəzi regionlarda, xüsusilə kənd və yarımkənd məntəqələrində, ənənəyə sadiq ailələr hələ də güyümə üstünlük verir. Müasir dövrdə güyüm həm də sənətkarlıq və kolleksiya obyekti, muzey və etnoqrafik eksponat kimi dəyər qazanıb. Bəzi sənətkarlar ənənəvi üsulla yeni güyümlər hazırlayır, onları bədii zövqlə bəzəyir və qədim motivləri qoruyur.
Güyümün regionlar üzrə adları və növləri
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində “güyüm” sözü azacıq fərqli tələffüzlərlə işlədilir. Bəzi yerlərdə “göyüm”, “qoyum”, “küyüm” kimi formaları da rast gəlinir. Əsas məna isə dəyişmir: metal qab, əsasən su və süd üçün istifadə olunan məişət əşyası. Güyümlər tutumuna, materialına və bəzəyinə görə müxtəlif növlərə bölünür. Qalın divarlı və iri güyümlər təsərrüfat üçün, xırda və naxışlı güyümlər isə məişət və dekorativ məqsədlə istifadə edilir.
Arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatlarda güyüm tapıntıları
Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılarda və etnoqrafik araşdırmalarda güyüm və oxşar metal qabların nümunələrinə rast gəlinib. Bu tapıntılar Azərbaycanın qədim metallurgiya və sənətkarlıq ənənələrinin sübutudur. Güyümün ailə təsərrüfatında və gündəlik məişətdə oynadığı rol, qadınların əmək fəaliyyətindəki yeri, ailə münasibətlərindəki əhəmiyyəti etnoqrafik materiallarda da geniş işıqlandırılıb.
Güyüm sözünün məcazi və bədii mənaları
Ədəbiyyatda və poeziyada “güyüm” sözü bərəkət, ruzi, ailə birliyi, səxavət kimi məcazi mənalarda işlədilir. “Güyüm dolu”, “güyümü boş” kimi ifadələr insan həyatının müxtəlif tərəflərini, ruzi-bərəkət arzusunu və ailə səadətini təsvir edir. Yazılı ədəbiyyatda güyüm arxaik simvol kimi, qədim nağıllar və dastanlarda isə xalqın gündəlik həyatının bədii obrazı kimi təqdim edilir.
Digər dillərdə güyümün qarşılığı və lüğətlərdə yeri
Güyüm sözü digər dillərdə adətən “metal can”, “jug”, “pitcher”, “ewer” kimi ifadələrlə qarşılanır. İngilis, rus və türk dillərinin lüğətlərində bu mənada işlədilir. Azərbaycan dilində isə “güyüm” sözü yalnız məişət əşyası deyil, həm də tarixi və mədəni simvol kimi xüsusi leksik və semantik çalara malikdir. Lüğətlərdə “güyüm” əsasən “metal qab, su və süd üçün qab” kimi izah edilir.
Güyüm sözü Azərbaycan xalqının məişət, təsərrüfat və sənətkarlıq ənənələrini, tarixi və leksik zənginliyini əks etdirən əhəmiyyətli sözlərdən biridir. Bu söz təkcə bir əşya deyil, həm də milli yaddaş, poeziya və gündəlik həyatda simvolik məna daşıyan bir dəyərdir. Müasir dövrdə az işlədilsə də, güyüm xalq yaddaşında, ədəbiyyatda və dilimizdə yaşayır və gələcək nəsillərə ötürülür.
Ən Çox Verilən Suallar
Güyüm əsasən metal (mis, tunc, bəzən dəmir) materialdan hazırlanmış, su, süd və digər mayelər üçün istifadə olunan məişət qabıdır.
Güyüm sözü Azərbaycanın bütün regionlarında tanınır, bəzi yerlərdə isə ‘göyüm’, ‘qoyum’ kimi variantları mövcuddur.
Ənənəvi olaraq mis, tunc, dəmir və bəzən alüminiumdan hazırlanırdı.
Əsas funksiyası su, süd, ayran və digər mayelərin daşınması və saxlanmasıdır.
Bəli, güyüm həm folklorda, həm də ədəbiyyatda bərəkət, bolluq və ailə səadəti simvolu kimi işlədilib.
Sözün mənşəyi qədim türk dillərində ‘göyüm’, ‘köyüm’ kimi formalarla bağlıdır və qədimdən maye qabı mənası verib.
Hazırda əsasən bəzi kənd və ailələrdə ənənəvi məqsədlərlə istifadə olunur və həmçinin kolleksiya və muzey əşyası kimi dəyər daşıyır.
Əsasən ‘metal can’, ‘jug’, ‘pitcher’, ‘ewer’ kimi ifadələrlə qarşılanır, lakin Azərbaycan dilində xüsusi məna daşıyır.
Xüsusilə toy və nişan mərasimlərində, bayramlarda süd və digər məhsulların təqdimatında istifadə olunub.
Bəli, Azərbaycanın bir sıra arxeoloji abidələrində və qədim yaşayış yerlərində güyüm və onun bənzər formalarına rast gəlinib.
