Azərbaycan xalqının zəngin məişət və folklor dünyasında gülməli hakıştalar həmişə xüsusi yeri olan, insanları həm düşündürən, həm də güldürən məqamlar kimi yadda qalıb. Hakışta sözü müxtəlif bölgələrdə fərqli tələffüz və məzmun çalarları ilə işlədilsə də, əsas mahiyyət etibarilə gündəlik həyatın gülməli, qeyri-adi, bəzən absurd, bəzən də incə məzəli situasiyalarını, qəhrəmanlarını, lətifələrini və məzəli zarafatlarını ehtiva edir. Hakışta sözü folklorumuzda gülüş, ironik münasibət və sosial tənqidin xalq dilində təcəssümüdür. Əslində, gülməli hakıştalar təkcə bir növ zarafat və ya lətifə deyil, həm də Azərbaycan insanının həyat fəlsəfəsini, məişət dünyagörüşünü, psixologiyasını və ətrafında baş verənləri yumorla qəbul etmək bacarığını əks etdirir. Belə məqamlar kənd və şəhər məclislərinin, toy və nişan mərasimlərinin, ailə söhbətlərinin, dost məclislərinin və ümumiyyətlə, milli məişətin bəzəyinə çevrilib. Hakıştalar xalq arasında bir növ səmimi və açıq münasibətin, ağıllı tənqidin, bəzən isə hətta psixoloji boşalmanın əsas vasitələrindən biridir. Bu məqalədə gülməli hakıştaların tarixi və sosial kökləri, əsas mövzu və motivləri, funksiyaları, strukturu, bölgələr üzrə fərqləri, lətifə və zarafatlarla əlaqəsi, müasir dövrdə yeni formaları, folklor və ədəbiyyatda yeri, eləcə də onların sosial-psixoloji təsiri dərin araşdırma və nümunələrlə geniş təqdim olunacaq.
Hakışta sözünün mənşəyi və folklorda yeri
Hakışta sözü Azərbaycan dialektlərində “qısa zarafat”, “məzəli situasiya”, “birbaşa, bəzən sərt deyim”, “bəsit lətifə” kimi anlamlarla işlədilir. Bəzi bölgələrdə bu termin “dəcəl və qıvraq uşaq”, “qeyri-ciddi hərəkət”, “xalq arasında tutulan, hamını güldürən situasiya” kimi də izah olunur. Hakışta sözünün etimologiyası barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur: bəziləri kökünü qədim türk və azərbaycan dilinin “haqqış”, “haqqışmaq” – “zarafat etmək”, “qısa danışmaq”, “hazır cavab olmaq” kimi köhnə formalarına bağlayır. Folklorşünaslar hakıştanı xalq yumorunun ən səmimi və “ağızdan-ağıza yayılan” forması hesab edir.
Gülməli hakıştaların əsas mövzu və motivləri
Hakıştalar əsasən gündəlik həyatın ən adi və bəzən ən absurd, qeyri-adi vəziyyətlərində yaranır. Ən çox rast gəlinən mövzular bunlardır:
- Məişət həyatındakı gülməli hadisələr (bazarda, evdə, kənddə, yolda və s.)
- Uşaqların və böyüklərin, kişilərin və qadınların qeyri-adi davranışları
- Hazır cavablıq və kəskin yumorla səslənən qısa dialoqlar
- Mövsümi hadisələr, toy və yas mərasimlərində baş verən gülməli situasiyalar
- Qonşular, qohumlar və dostlar arasındakı zarafatlar və “əyani dərslər”
- Bəzən müəllim-şagird, valideyn-övlad, müdir-işçi arasında baş verən dialoq və anlaşılmazlıqlar
Hakışta həmişə qısa, anlaşıqlı, hər kəsin başa düşə biləcəyi, gündəlik həyatdan alınmış real situasiyalara əsaslanır.
Hakıştaların struktur və forma xüsusiyyətləri
Gülməli hakıştalar həmişə qısa, konkret və təsirli olmalıdır. Onların dili xalq danışıq dili, bəzən isə dialekt, məxsusi bölgə ləhcəsi ilə zəngin olur. Hakıştanı klassik lətifə və ya fıkra ilə fərqləndirən əsas cəhət – situasiya və qəhrəmanların tipikliyidir. Adətən iki və ya üç cümlədən ibarət olur, qəhrəmanlar isə çox vaxt adla deyil, “bir kəndçi”, “bir uşaq”, “bir qoca”, “bir qadın”, “bir çoban”, “bir müəllim” kimi ümumi obrazlardır.
Bir şeyi izah edən zaman hakıştanı aşağıdakı hissələrə bölmək olar:
- Giriş (gündəlik situasiyanın təqdimatı)
- Qısa və kəskin gülməli hadisə və ya dialoq
- Yekun – gülüş doğuran məqam və ya “punchline”
Məsələn, sadə nümunə:
Bir kəndçi bazarda xiyar alır. Satıcı deyir: “Qardaş, xiyar təzədir!” Kəndçi: “Bax, dünən də belə dedin, hələ də eyni təzəlikdədir!”
Hakıştaların bölgələr üzrə fərqləri və yerli koloriti
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində hakıştalar fərqli mövzu, danışıq tərzi və yumor çaları ilə seçilir. Qazax və Tovuz bölgəsində daha sərt və kəskin, Şəki-Zaqatala və Gəncə-Qarabağ bölgəsində isə incə, bəzən sarkazmlı və məcazlı hakıştalar üstünlük təşkil edir. Bakı və Abşeronda urban yumor daha çox hiss edilir, kəndlərdə isə məişət və təbiət motivləri əsas yer tutur. Hər bir bölgə öz hakıştası ilə fəxr edir və onları folklorun zəngin palitrasına qatır.
Hakıştaların ən populyar növləri
Gülməli hakıştalar arasında ən çox sevilənlər bunlardır:
- Hazır cavab uşaqlar və böyüklər
- “Ərə getmək istəyən qızın” və ya “iş axtaran oğlanın” hakıştası
- Müəllim-şagird münasibətləri ilə bağlı hakıştalar
- Qocaların və kənd ağsaqqallarının kəskin zarafatları
- Ticarət və bazar hakıştaları
- Qonşular və qohumlar arasında atmacalar
Cədvəldə bəzi populyar hakışta motivləri təqdim oluna bilər:
| Motiv | Tipik situasiya və nümunə |
|---|---|
| Uşaq və valideyn | Uşaq: Ana, sən qocalanda mən nə edəcəm? Ana: Məni qocaldan sən deyilsən ki? |
| Bazar və satıcı | Satıcı: Kartof istərdin? Alıcı: Yox, artıq kartofda varam. |
| Müəllim və şagird | Müəllim: Sən niyə ev tapşırığını etməmisən? Şagird: Deyirdiniz ki, evdə valideyn kömək edəcək, evdə isə elektrik yoxdur. |
Nümunələr
Ağ dəvə düzdə qaldı hakışta,
Yükü Təbrizdə qaldı hakışta.
Oğlanı dərd apardı hakışta,
Dərmanı qızda qaldı hakışta.
Gülü atdım dənizə hakışta,
Batdı çıxmadı üzə hakışta.
Nolar bizim baxçada hakışta,
Yar gələ bir gün bizə hakışta.
Bir oğlan var biçində hakışta,
Sarı sünbül içində hakışta.
Nolar onu görərdim hakışta,
Bu həftənin içində hakışta.
Dağlar başında lalə hakışta,
Əlində var piyalə hakışta.
Mən səninəm ay oğlan hakışta,
Düşmə özgə xəyala hakışta.
Ağacın adamı var hakışta,
Yedikcə badamı var hakışta.
Hərə bir ağız desin hakışta,
Desinlər adamı var hakışta.
Bir qız gördüm biçində hakışta,
Sarı sünbül içində hakışta.
Burda bir toy olacaq hakışta,
Bu ayın içində hakışta.
Mən aşiq gözlərinə hakışta,
Qoy baxım gözlərinə hakışta.
Canım canına qurban hakışta,
Gözlərim, gözlərinə hakışta.
Hakıştaların sosial və psixoloji funksiyası
Gülməli hakıştalar insanları gündəlik stresdən, məişət problemlərindən, sosial gərginlikdən azad etmək üçün xalq arasında bir növ “psixoloji terapiya” kimi işləyir. Hakıştalar ailədə, dostlar arasında və məclislərdə münasibətləri yumşaldır, kollektiv gülüş və pozitiv atmosfer yaradır. Xüsusən çətin günlərdə hakıştaların rolu daha da artır: xalq çətinliyə, problemlərə yumorla yanaşmağı, həyatı bəzən gülüşlə yüngülləşdirməyi bacarır.
Hakıştaların folklor və bədii ədəbiyyatda yeri
Azərbaycan folklorunda hakıştalar aşıq yaradıcılığından tutmuş müasir publisistikaya qədər müxtəlif səviyyələrdə mövcuddur. Məşhur el şairləri və aşıqlar məclislərdə, toylarda, el şənliklərində hakışta söyləməyi ənənəyə çeviriblər. Müasir yazıçılar və publisistlər də bu janrdan bədii əsərlərində, köşə yazılarında və gündəlik məqalələrdə tez-tez istifadə edirlər. Hakışta xalqın dilində, yaddaşında, zarafatında, gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Müasir dövrdə hakıştalar və sosial şəbəkələr
Bugünkü informasiya cəmiyyətində hakışta anlayışı yenilənmiş formada – “meme”, “qısa video”, “stand-up” və ya “status” şəklində sosial şəbəkələrdə, onlayn platformalarda yeni həyat tapıb. Virtual məkanlarda yayılan gülməli hakıştalar Azərbaycan gəncliyinin, urban həyatının, iş və təhsil mühitinin ironiyasını, tənqidini, kreativ və sarkazm dolu düşüncə tərzini əks etdirir. Xalq arasında klassik hakıştalar da sosial şəbəkələrdə paylaşılıb yeni nəsil tərəfindən bəyənilir və yayılır.
Gülməli hakıştalar Azərbaycan xalqının məişət mədəniyyətində, sosial-psixoloji həyatında, nitqində və şifahi yaradıcılıq ənənəsində əvəzsiz rol oynayır. Hakışta xalqı güldürməklə yanaşı, onu düşündürür, ruhunu yüngülləşdirir, həyatın və məişətin bəzəyinə çevrilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Hakışta – gündəlik həyatda baş verən qısa, məzəli və xalq arasında gülüş doğuran situasiyalara, zarafatlı dialoqlara verilən ad, şifahi xalq yumorunun bir formasıdır.
Əsasən məişət hadisələri, ailə, uşaq və böyüklər arasındakı dialoqlar, kənd və şəhər həyatında rast gəlinən absurd və zarafatlı situasiyalar mövzusunda olur.
Hakışta adətən qısa, konkret və məişət situasiyasına bağlı olur; lətifə isə daha bədii və uzun, bəzən isə tərbiyəvi və ictimai tənqidi məna daşıyır.
Hakıştalar insanları gündəlik problemlərdən uzaqlaşdırır, kollektiv gülüş, psixoloji rahatlıq və səmimi ünsiyyət yaradır.
Azərbaycanın Qazax, Tovuz, Şəki-Zaqatala, Qarabağ, Gəncə və Abşeron bölgələrinin hakıştaları ləhcə, mövzu və yumor dərəcəsinə görə fərqlənir.
Sosial şəbəkələr, qısa videolar, ‘meme’, status və virtual platformalar vasitəsilə hakıştalar daha geniş və operativ yayılır.
Bəzi kənd və şəhər məclislərində hazır cavab insanlara, el aşıqlarına, el şairlərinə və yaşlılara hakışta ustası kimi baxılır.
Çox vaxt gündəlik həyatda spontan yaranır, ağızdan-ağıza, ailə və məclislərdə, folklor və ədəbiyyat nümunələrində nəsildən-nəslə keçir.
İnsan psixikasında gərginliyi azaldır, streslə mübarizədə kömək edir, pozitiv düşüncə və optimizm aşılayır.
Ədəbi və bədii yaradıcılıqda hakışta motivi tez-tez xalq yumorunun, sosial tənqidin və insan münasibətlərinin incə təsviri kimi istifadə olunur.
