Azərbaycan dilinin qrammatik quruluşunda sintaktik vahidlərin münasibəti, cümlə üzvlərinin funksiyası və onların quruluşu nitqin axıcılığını, ifadəliliyini və məntiqiliyini təmin edir. Cümlənin strukturunda bir-birinə bərabər, eyni sintaktik funksiya daşıyan və bərabərhüquqlu şəkildə işlənən sözlər və ya söz birləşmələri “həmcins üzvlər” adlanır. Həmcins üzvlər həm ədəbi, həm də gündəlik danışıqda fikrin aydın və səlis şəkildə çatdırılması üçün olduqca vacib vasitədir. Onların düzgün işlədilməsi dilin ifadə imkanlarını genişləndirir, cümləyə canlılıq və rəngarənglik qatır.
Həmcins üzvlər, istər bədii əsərlərdə, istərsə də publisistik yazılarda fikrin təkrarsız, təsirli və ardıcıl təqdimatında mühüm rol oynayır. Mətndə fikrin ardıcıllığı və məntiqi tamlığı bu üzvlərin bir-birinə uyğun qurulmasından çox asılıdır. Ədəbiyyat və dil öyrənənlər, müəllimlər və yazıçılar üçün həmcins üzvlərin funksiyası, onların quruluşu və növləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Məqalədə həmcins üzvlərin qrammatik əsasları, işlənmə prinsipləri, növləri və istifadənin nüansları geniş araşdırılır, nümunələr və müqayisəli təhlillər təqdim edilir.
Həmcins üzvlər anlayışı və qrammatik xüsusiyyətləri
Həmcins üzvlər – cümlədə bir sintaktik funksiyanı yerinə yetirən, eyni qrammatik və leksik xüsusiyyətə malik olan söz və ya söz birləşmələridir. Bu üzvlər cümlədə bir-biri ilə bərabər statusda olub, birbaşa və ya dolayı yolla eyni suallara cavab verir. Həmcins üzvlər əsasən aşağıdakı cümlə üzvləri səviyyəsində işlədilə bilər: mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin, zərflik.
Məsələn, “Anar və Nigar kitabxanada oxuyurlar.” cümləsində “Anar” və “Nigar” – həmcins mübtədalardır. Yaxud, “O, tez və səssiz getdi.” cümləsində “tez” və “səssiz” həmcins zərfliklər kimi çıxış edir.
Həmcins üzvlər, adətən, əlaqələndirici bağlayıcılar (“və”, “ya”, “lakin”, “amma”, “həm…həm”, “nə…nə”, “ya…ya” və s.) və ya vergüllə ayrılır.
Həmcins üzvlərin növləri və istifadəsi
Həmcins üzvlər sintaktik rola və semantik mənaya görə müxtəlif növlərdə olur. Əsasən aşağıdakılar qeyd edilir:
| Növü | Sintaktik funksiyası | Nümunə |
|---|---|---|
| Həmcins mübtəda | Bir neçə subyekt bildirir | Ata və ana bağda işləyir. |
| Həmcins xəbər | Subyektin bir neçə hərəkətini bildirir | O, oxuyur, yazır, yaradır. |
| Həmcins tamamlıq | Feli tamamlayan bir neçə obyekt | Məktub və kitabı oxudum. |
| Həmcins təyin | Müxtəlif keyfiyyət və ya xüsusiyyət bildirir | Qırmızı, mavi, yaşıl qələmlər masadadır. |
| Həmcins zərflik | Hərəkətin müxtəlif şərait və ya zamandakı vəziyyəti bildirir | Sürətlə və ehtiyatla addımladı. |
Bu cədvəl həmcins üzvlərin Azərbaycan dilində necə işlədiyini aydın göstərir.
Həmcins üzvlərin bağlayıcıları və əlaqələndirmə üsulları
Həmcins üzvlər, əsasən, əlaqələndirici bağlayıcılar və ya sadəcə vergüllər vasitəsilə birləşdirilir. Ən çox işlədilən bağlayıcılar: “və”, “ya”, “lakin”, “amma”, “həm…həm”, “nə…nə”, “ya…ya”, “bəzən…bəzən”, “istər…istər”. Bəzən isə həmcins üzvlər bağlayıcı olmadan, yalnız vergüllərlə ayrılır:
- “Qapını açdı, otağa girdi, pəncərələri yoxladı.”
- “Sən ya dərs oxu, ya da istirahət et.”
- “Həm oxuyur, həm işləyir.”
Bağlayıcılar həmcins üzvlər arasında məna əlaqəsini möhkəmləndirir, onları daha da ardıcıl və məntiqi edir.
Həmcins üzvlərin yazılış və intonasiya xüsusiyyətləri
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarına görə, iki həmcins üzv arasında bağlayıcı yoxdursa, vergül qoyulur. Əgər bir neçə həmcins üzv və bağlayıcı işlənibsə, sonuncudan əvvəl vergül qoyulmur:
- “Şagirdlər dərs oxuyur, yazır, oynayır və istirahət edirlər.”
- “Qonaqlar tələsir, sevinir, gülür.”
İntonasiya baxımından isə həmcins üzvlərin ayrıldığı yerdə səs bir qədər qalxır və fasilə yaranır ki, bu da dinləyiciyə fikrin ardıcıllığını və çoxluğunu bildirir.
Həmcins üzvlərlə səhvlər və onların aradan qaldırılması
Bəzən yazıda və nitqdə həmcins üzvlərin düzgün işlədilməməsi üslub və sintaksis səhvlərinə səbəb olur. Ən çox rast gəlinən hallar: cümlədə bərabər funksiyanı daşımayan sözlərin ard-arda verilməsi, uyğun olmayan bağlayıcının işlədilməsi, yaxud həmcins üzvlərin uyğunsuz formada təkrarıdır.
Düzgün yanaşma: yalnız bir-birinə qrammatik və leksik baxımdan uyğun söz və ifadələr həmcins üzv kimi işlədilməlidir.
Həmcins üzvlərin mətnin üslubuna və ritminə təsiri
Həmcins üzvlər mətndə ritm, dinamiklik, təsir və bədii ahəng yaradır. Onlar yazıda fikrin ardıcıllığını təmin edir, ifadəni canlı və yadda qalan edir. Məsələn: “O, yazdı, pozdu, düşündü, qərar verdi.” – burada ritm və emosiya aydın hiss olunur.
Bədii ədəbiyyatda həmcins üzvlər obrazın xarakterinin, hadisənin dinamikasının və müəllifin münasibətinin vurğulanmasına xidmət edir.
Həmcins üzvlərin sinifdə və dərslikdə öyrədilməsi
Məktəbdə həmcins üzvlərin qrammatik əsasları, onların cümlədə tapılması və düzgün yazılışı xüsusi tapşırıqlar və nümunələrlə tədris olunur. Müəllimlər müxtəlif cümlə quruluşlarında həmcins üzvlərin axtarılması, bağlayıcıların işlədilməsi, intonasiya fərqlərinin öyrədilməsi ilə şagirdlərin dil bacarıqlarını inkişaf etdirir.
Aşağıdakı cədvəldə həmcins üzvlərin tədrisində istifadə olunan əsas prinsiplər göstərilib:
| Prinsip | Təsviri |
|---|---|
| Bərabərlik | Bütün həmcins üzvlər eyni sintaktik funksiya daşıyır |
| Bağlayıcıların seçimi | Məna və məntiq baxımından düzgün bağlayıcıdan istifadə |
| İntonasiya və vurğu | Nitqdə düzgün fasilə və vurğunun qoyulması |
| Səhv nümunələrin təhlili | Uyğunsuz həmcins üzvlərin tapılması və düzəldilməsi |
Həmcins üzvlərin digər dillərlə müqayisədə Azərbaycan dilində yeri
Bütün dillərdə həmcins üzvlər olsa da, Azərbaycan dilinin sintaktik strukturu onların istifadəsində müəyyən fərqlərə yol açır. Azərbaycan dilində həmcins üzvlər sintaktik çeviklik və bədii imkanlar baxımından daha rəngarəng və ahəngdar işlədilir. Türk və rus dillərində də bu konstruksiyalar var, lakin bağlayıcıların seçimi, intonasiya və yazılış qaydaları fərqlənə bilər.
Həmcins üzvlərlə qurulan mürəkkəb cümlələr və bədii ifadə
Müxtəlif cümlə tipində həmcins üzvlərdən istifadə edilə bilər: sadə, mürəkkəb, qoşmalı və ayrılmış cümlələrdə. Onlar, həmçinin, paralel quruluş və bədii təkrar effektini gücləndirir. Şeir və nəsr nümunələrində bu üsul yazının emosional təsirini artırır.
Həmcins üzvlərin praktiki əhəmiyyəti
Nitqin səlisliyi, məntiqi ardıcıllığı, bədii və funksional zənginliyi üçün həmcins üzvlərin düzgün işlədilməsi çox vacibdir. Gündəlik həyatdan tutmuş rəsmi, bədii, elmi üsluba qədər həmcins üzvlərdən istifadə dilin funksional çevikliyin göstəricisidir.
Həmcins üzvlər Azərbaycan dilinin sintaksisinin mühüm və funksional elementlərindən biridir. Onların məntiqi, ardıcıl və üslubi baxımdan düzgün işlədilməsi cümlənin aydın, səlis və ifadəli olmasına, mətndə dinamika və ritmin təmin olunmasına xidmət edir. Hər bir dil istifadəçisi, xüsusən yazıçı, jurnalist, müəllim və şagird üçün həmcins üzvlərin quruluşunu və xüsusiyyətlərini bilmək nitqin səmərəliliyini artırır, dili daha təsirli və ifadəli edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Həmcins üzvlər cümlədə eyni sintaktik funksiyanı yerinə yetirən, bir-biri ilə bərabər və əlaqəli şəkildə işlənən söz və ya söz birləşmələridir.
Onlar mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərflik səviyyəsində işlədilə bilər.
Ən çox “və”, “ya”, “lakin”, “amma”, “həm…həm”, “nə…nə”, “ya…ya” və s. bağlayıcılar işlədilir.
Əgər bağlayıcı yoxdursa, həmcins üzvlər vergüllə ayrılır. Bağlayıcı olduqda isə vergül yalnız sonuncudan əvvəl işlədilmir.
Yazıda həmcins üzvlər vergüllə ayrılır, nitqdə isə bu hissədə fasilə və səsin bir qədər qalxması müşahidə olunur.
Onlar cümləyə dinamiklik, ardıcıllıq, ifadəlilik və bədii ahəng qatır, fikri aydın və təsirli edir.
Ən çox rast gəlinən səhvlər uyğun olmayan sözlərin ard-arda verilməsi və ya bağlayıcıların düzgün seçilməməsidir.
Bədii əsərlərdə həmcins üzvlər təkrar, paralel quruluş və emosional təsir yaratmaq məqsədilə tez-tez işlədilir.
Bərabərlik, bağlayıcıların düzgün seçimi, intonasiya və səhv nümunələrin təhlili əsas prinsiplərdir.
Həmcins üzvlər nitqin səlisliyi, məntiqi ardıcıllığı və üslubi zənginliyi üçün vacibdir; istənilən mətnin ifadəliliyini artırır.
