Həmd İfadəsi: Quran, Hədis Terminologiyasında Rolu

Azərbaycan dilinin leksik xəzinəsində “həmd” sözü həm dini, həm ədəbi, həm də gündəlik ünsiyyətdə işlənən çoxqatlı anlayışdır. Ərəb mənşəli bu kəlmə “tərif və şükür ifadə etmək” leksik nüvəsindən qaynaqlanır və Quran terminologiyasında “əl-həmd” formasında Tanrının sonsuz kamalına yönələn ağıllı, şüurlu mədh üslubunu bildirir. İslami ənənə onu “şükür”dən fərqləndirir: şükür nemətə görə minnətdarlıq, həmd isə həm nemət, həm də zat mükəmməlliyinə görə tərifdir. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami, Füzuli, Xətai divanlarının öncü nüskələrində “həmd” qəzəl başlıqlarında Quranın “əl-Həmd” surəsinə işarə kimi təqdim edilir; bu, əsərin məna yükünü müqəddəsləşdirərək əsrlərin oxucusu üçün mətni semantik çərçivəyə alır. Məscid xütbələrində “xütbəvi-həmd” ibarəsi ruhaninin nitqə Ali Haqqı mədh etməklə başlamasını bildirir və oratorikanın klassik strukturu sayılır. Sufi mətnlərində isə həmd “zahir-batinin ittihadı” məqamında zikr dairəsinin qəlb ritmini təyin edən vəchdir: dildə səslənən hər “əlhəmdulillah” zikri, qəlbdə özü-özünü təkrarlayan təzim məqamına çevrilir. Müasir mətnlərdə publisistika “xalqın həmdi” söz birləşməsi ilə toplumsal təşəkkürü, ədəbi tənqid “həmdi möhtəşəm açılış” ifadəsi ilə müəllifin əvvəl söz sənətinə heyranlığını vurğulayır. Dil dəyişsə də, “həmd”in ali dairədən insana, insanın ruhundan səsə çevrilən istiqaməti sabit qalır və sözü məna qatları ilə zənginləşdirir.

Leksik və etimoloji köklər

Ərəb dilində “حمد” kökü “tərif etmək, razılıq bildirmək” mənafəsini ehtiva edir və “mədih” ilə sinonim kimi görünsə də, niyyət aspektində fərqlənir. “Həmd”də tərif ağıllı-seçimli şüur tərəfindən yönəlir, “mədih” isə bəzən yaltaqlıq və ya ancaq zahiri tərif ola bilər. Klassik ərəb leksikoqrafiyası həmdi “qalbdə sevgi, dildə tərif sintezi” kimi şərh edir.
Türk dillərinə keçdikdə söz fonetik adaptasiya ilə “həmd” forması alır; Azərbaycan dilinin Orta əsr yazılı qrammatikalarında qaydalar sözün kökünü qoruyur. Azərbaycan dili qrammatik sistemində “həmd etmək” fel birləşməsi, “həmd edici” sifəti kimi törəmələr formalaşır və semantik nüvə saxlanılır.

Quran və hədis terminologiyasında həmd

Quran “əl-Fatihə” (“əl-Həmd”) surəsi ilə açılır, bu başlıq “Kamillik Tərifi” kimi tərcümə edilir. İslam alimləri surəni “ümmi əl-Kitab” adlandırır, çünki hər namaz rükusunda təkrar olunan bu ayələr Tövrat və İncilin yekun mənəvi kvintasensiyasını simvolizə edir.
Hədis ədəbiyyatında Peyğəmbər (s.ə.s.) buyurur: “Əl-həmdü lillah sözü tərəzidə dağ qədər ağırdır.” Bu məcazi ifadə əməlin dəyərini deyil, qəlbin niyyət motivasiyasını dəyərləndirən ilahi ölçüyə işarədir; nəticədə həmd sırf texniki ifadə deyil, niyyətin özüdür.

Klassik poeziyada həmd qəzəli

Azərbaycan divan poeziyasının “tərkib-bənd” və “qasidə” formalarında həmd bəndi əsərin giriş şərtidir. Nizaminin “Xəmsə”sində hər məsnəvi “Həmd olsun…” ifadəsi ilə açılır və mövzuya ilahi icazə kontekstində başlanır.
Füzuli qəzəllərində isə “həmd ü sənalar” təkcə formal liturgiya deyil, sevgi metaforikasının eşq-tanrı sintezinin açacaq düsturudur. Şair ilahi tərifi sevgilinin simasında reallaşdırır, beləliklə müstəhəb din dili ilə lirikanı birləşdirir.

Sufi məktəblərində həmd zikri

Təsəvvüf mətnlərində həmd zikri “həmdiyyə” mərasimləri ilə müşayiət olunur; mürid dairəvi oturuşda ustadın rəhbərliyi ilə “əlhəmd” kəlməsini nəfəs ritmi ilə sinxron səsləndirir. Nəqşibəndi ənənəsində nəfəs sayıb zikr etmək qəlb diqqətini toplamaq üçün əsas vasitədir.
Həmd zikrinə keçirilən səs diapazonu “rəvani” ladında yüngül titrək səslə başlayır, “həzini” modulunda yüksələrək həyəcanı sükuta gətirir. Beləcə səs qəlbdən qalxa-qalxa itaətin mərhələlərini təmsil edən akustik xəritə yaradır.

Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s.) adında həmd motivi

“Muhammad” adı “mədhedilmiş, çox tərif olunan” mənasını daşıyır, kökü “həmd”lə eynidir; “Ahmed” forması isə “ən çox həmd edən” mənasında ikinci semantik qatdır. Bu onomastik əlaqə İslam teologiyasında peyğəmbər misyonunun mahiyyətini – dünya həyatını təriflə yox, tərif edilən Pərvərdigara həmd ilə bağlamağı simvollaşdırır.
Müasir dilçilikdə “Həmdü-sənalar olsun” ibarəsi ustad-şagird münasibətlərində, rəsmi dini nitqlərdə və akademik islami məqalələrdə peyğəmbərə hörmət formulu kimi işlənir; sinonim “sallallahu əleyhi və səlləm” zikri ilə növbələşdirilir.

Gündəlik dildə həmd və şükür ayrımı

İctimai nitqdə “həmd olsun” çox zaman “şükür olsun”la sinonim kimi istifadə edilir, lakin teoloji baxımdan fərq var: şükür nemətə görə, həmd isə hər vəziyyətdə Haqqa tərifdir. Məsələn, müsəlman “maşallah” deyərək təəccübünü bildirir, ardınca “əlhəmdülillah” deyir ki, bu sevincin mənbəyi tanrı iradəsidir.
Dilçi alimlər “həmd”in qrammatik işlənişində xəbər cümləsi funksiyasına diqqət çəkir: “Həmd olsun, işim alındı” cümləsində “olsun” fel köməkçi, həmd isə tərif informasiyasını daşıyır. Bu struktur emosional təşəkkürü logik idarə fəlsəfəsinə çevirir.

Musiqi mədəniyyətində həmd qəzəlləri

Muğam palitrasında “Həmd-Salam” məclisi dini mərasimlərin ilk vokal pəncərəsidir, xanəndə “Rast” muğamının sədası üzərində “həmd” qəzəli oxuyur. Əsərin melodiyası sərbəst ritmlə başlayıb “ushortma” ifadəsi ilə qəzəli canlandırır, dinləyicini ruhi hazırlığa kökləyir.
XX əsr bəstəkarı Əfrasiyab Bədəlbəyli “12-ci simfoniya”da kora “həmd” mətnini əlavə edərək sinfonik oratoriyada milli-dini motiv sintez etdi. Bu yenilik Qərb klassik formalarında Şərqinəməvi məna qatın müasir nümunəsi oldu.

Fəlsəfədə həmd kəlməsinin ontoloji aspekti

İslam fəlsəfəsində “tərif” kontingent varlığa şamil edilə bilməz; həmd yalnız Zatda mümkün, çünki mütləq kamillik ancaq orada mövcuddur. Fərabi və İbn Sina Zat-həmd əlaqəsini “vācib ül-vücud” təlimində əsaslandırır: zəruri varlıq öz-özünü tərif mövzusu edir, insan yalnız dərk edib təsdiq edir.
Müasir filosof Rəcəbzade “həmd”i “kosmik estetik aksioma” adlandırır, çünki kainat harmoniyası biliklə yanaşı estetik təqdir tələb edir. Beləliklə, həmd yalnız ibadət aktı deyil, kosmosun gözəllik qrammatikası ilə insan şüurunun dialoqudur.

Modern publisistika və həmd leksikonu

Media mətnləri ictimai hadisələri dəyərləndirərkən subjektiv şükranlıq vurğulamaq üçün “həmd” ifadəsinə müraciət edir: “Səfər uğurla bitdi – hamımız həmd etdik”. Bu stil jurnalistikada emosional-yumşaq ton yaradır.
Sosial şəbəkələrdə “#əlhəmdülillah” həştəqi bir tərəfdən dini identifikasiya markerinə, o biri tərəfdən “çətinliyin ardından rahatlıq” psixoloji paylaşımına çevrilib. Dil antropoloqları bu fenomeni “dijital zikr” terminologiyası ilə izah edirlər.

Həmd termini ərəb leksikasından Azərbaycan dilinə tərcümə edilib qalmamış, həm də mədəni təfəkkür kodlarımızdan birinə çevrilib. Məscid minbərindən koroqrafiya səhnələrinə, qəzəl divanlarından sosial şəbəkə paylaşımlarına uzanan yol “həmd”in fonetik qarşılama sədası kimi səslənir. Ona görə də söz təkcə dil vahidi deyil, dəyərləndirmə alqoritmidir: insan həyatda sevinc, kədər, nailiyyət, sınaq yaşadıqca mövqeini mütləq tərif tərafına yönəldir və kosmosun səsini öz dilinə qatır. İnanclı və ya qəlbi gözəllikdən doyan hər insan üçün “həmd” başqalarının eşidə bilmədiyi səssiz bir təşəkkür kimi ruhi möhkəmlik yaradır. Bugünkü sürətli informasiya axınında bu kəlmənin dildə qalması, təfəkkürdə yaşaması sosial-mədəni immunitet rolunu oynayır. “Həmd”in kamilliyə ünvanlanması ona ikili status verir: həm kainatsal status, həm fərdi identifikasiya nişanı. Ədəbiyyat və musiqi vasitəsilə estetikləşən bu hiss tərifi sıx texnoloji gündəlikdə də sükut anında qəlb ritmimizə qarışır. Dolayısıyla, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində “həmd” kimi kəlmələr milli-mədəni kontinuitetimizin semantik dirəkləridir və onların anlam qatlarını qorumaq şəxsən hər birimizin mədəni borcudur.

Ən Çox Verilən Suallar