Həndbol son dövrlərdə Azərbaycanda da diqqət çəkən, dinamik, komandalararası rəqabətə əsaslanan və bədən gücü ilə yanaşı yüksək taktiki düşüncə tələb edən idman növlərindən biridir. Bu oyun, əsasən əllə oynanması, sürətli keçidlər və kollektiv hücum-təhlükəsizlik strategiyaları ilə seçilir. Həm kişi, həm də qadın kateqoriyalarında beynəlxalq arenada geniş təmsil olunan həndbol, xüsusilə Avropa ölkələrində olduqca populyardır. Həndbolun uğuru tək fiziki hazırlıqla deyil, həm də düzgün mövqe seçimi, qərarvermə bacarığı və oyun oxuma qabiliyyəti ilə birbaşa bağlıdır. Oyunçuların koordinasiyası, topa nəzarət və taktiki zəka bu idman növünün əsas dayaqlarıdır. Azərbaycanda həndbolun inkişafı yeni mərhələyə qədəm qoymuş, federasiya və klubların fəaliyyəti ilə təməl formalaşdırılmışdır.
Ənənəvi idmanlardan fərqli olaraq, həndbolda oyunun tempinin dəyişkənliyi, hücum və müdafiənin bir-birinə dərhal keçməsi, həmçinin saniyələr içində alınan qərarlarla nəticəyə təsir göstərmək imkanı, bu oyunu həm tamaşaçılar, həm də idmançılar üçün maraqlı edir. Geniş meydançada, 7 nəfərlik komandalar arasında baş tutan bu oyunda, topun sürəti, oyunçuların çevikliyi və zamanlama bacarığı həlledici rol oynayır. Həndbol, uşaqlıqdan öyrədildikdə koordinasiya və komanda işinə meyilli şəxsiyyətin formalaşmasına səbəb olur.
Həndbolun tarixi və mənşəyi
Həndbolun yaranma tarixi XIX əsrin sonlarına, Skandinaviya və Almaniya regionlarına dayanır. İlk rəsmi qaydalar Danimarkada və Almaniyada tətbiq olunmuş, bu qaydalar sonralar Avropa boyunca yayılmışdır. 1926-cı ildə həndbolun qaydaları Beynəlxalq Atletika Federasiyaları İttifaqı tərəfindən formalaşdırılmış, 1936-cı il Berlin Olimpiadasında isə ilk dəfə rəsmi olaraq idman növü kimi təqdim edilmişdir.
İlkin dövrlərdə açıq havada və 11 nəfərlə oynanan həndbol, sonralar qapalı məkana keçərək 7 nəfərlik komandalara uyğunlaşdırılmışdır. Bu dəyişiklik oyunun daha sürətli və texniki hala gəlməsinə səbəb olmuşdur. 1946-cı ildə Beynəlxalq Həndbol Federasiyası (IHF) yaradıldıqdan sonra isə bu idman növü dünya miqyasında təşkilatlanmış və geniş yayılmışdır.
Həndbolun oyun qaydaları və strukturu
Həndbol oyunu 40×20 metrlik qapalı meydançada keçirilir və hər komanda 7 nəfərdən (6 oyunçu + 1 qapıçı) ibarətdir. Oyun 30 dəqiqədən ibarət iki hissədə oynanır və hər hissə arasında 10 dəqiqəlik fasilə olur. Komandalar topu əllə ötürərək, rəqibin qapısına qol vurmağa çalışırlar. Qol yalnız rəqibin cərimə meydançasından kənarda sıçrayışla və ya topu buraxmaqla vurula bilər.
Oyunda oyunçular yalnız 3 saniyə topu əllərində saxlaya bilər və maksimum 3 addım ata bilərlər. Əgər oyunçu daha çox hərəkət etsə və ya topu saxlayarsa, bu pozuntu hesab olunur. Müdafiədə isə qaydalara əsasən sərt fiziki təmas qadağandır, lakin bədənin yuxarı hissəsi ilə düzgün şəkildə qarşılamaya icazə verilir.
Meydança, oyunçular və topun xüsusiyyətləri
Həndbol meydançası dikdörtg şəklində olub uzunluğu 40 metr, eni isə 20 metr olur. Hər iki başda 3 metr enində qapılar yerləşir. Qapının ətrafında 6 metrlik yarımdairəvi cərimə meydançası yerləşir və bu zonaya yalnız qapıçı daxil ola bilər. Hücum edən oyunçular bu zonaya yalnız havadan daxil olub topu ataraq tərk edə bilər.
Oyunçular iki əsas rola bölünür: hücum və müdafiə. Hücumçular qol vəziyyəti yaratmaqla məsuldur, müdafiəçilər isə rəqibin hücumunu bloklamağa çalışır. Qapıçıların xüsusi geyimi olur və onlar yalnız qapı ərazisində sərbəst hərəkət edə bilir. Topun çəkisi və ölçüsü yaş və cinsə görə dəyişir. Aşağıdakı cədvəldə bu fərqlər göstərilir:
| Yaş qrupu | Top ölçüsü | Topun çəkisi |
|---|---|---|
| Kişilər (senior) | 3 | 425-475 qram |
| Qadınlar (senior) | 2 | 325-375 qram |
| Uşaq oyunları | 0–1 | 200-300 qram |
Həndbolun oyun sistemi və taktiki quruluşu
Həndbol taktikasında “6-0”, “5-1”, “4-2” kimi müdafiə sistemləri mövcuddur. “6-0” sistemi daha çox fiziki gücə əsaslanır və oyunçuların tam cərimə meydançası ətrafında yerləşməsi ilə müdafiəni gücləndirir. “5-1” taktikasında isə bir oyunçu irəlidə müdafiə edir və bu sistem çevik hücumlara qarşı effektivdir. “4-2” taktikası isə daha çox riskli, lakin sürətli hücumlarda istifadə olunur.
Hücum strategiyaları içərisində “pivotal oyunçudan istifadə”, “kənar hücumlar”, “topun dövriyyəsinin artırılması” və “təkli müdafiəçilərin zəiflədilməsi” kimi taktikalar var. Komandaların uğuru bu sistemləri düzgün icra etmə qabiliyyətindən və qarşı tərəfin oyun sistemini analiz etmə bacarığından asılıdır.
Həndbolun Azərbaycandakı inkişafı
Azərbaycanda həndbol XX əsrin ortalarında inkişaf etməyə başlayıb. Sovet dövründə Bakı və Sumqayıtda həndbol klubları fəaliyyət göstərirdi. 1990-cı illərdə bu idman növü bir qədər zəifləmiş, lakin 2000-ci illərdən etibarən yeni inkişaf mərhələsinə keçmişdir. Azərbaycan Həndbol Federasiyası (AHF) bu prosesi sistemləşdirmiş, beynəlxalq yarışlara çıxışlar təşkil olunmuşdur.
Bakı və Gəncə şəhərlərində keçirilən məktəblərarası turnirlər, regionlarda qurulan həndbol akademiyaları və gənc qızlar üçün xüsusi proqramlar bu idman növünün Azərbaycanda yenidən populyarlaşmasına səbəb olmuşdur. 2015-ci ildə keçirilən Avropa Oyunlarında həndbolun nümayiş etdirilməsi isə bu idmanın tanıdılmasına xüsusi töhfə vermişdir.
Peşəkar həndbol liqaları və beynəlxalq yarışlar
Həndbol üzrə ən güclü liqalar Avropada fəaliyyət göstərir. Almaniya Bundesliqası, İspaniya ASOBAL və Fransa LNH liqası ən nüfuzlu turnirlərdir. Bu liqalarda dünyanın ən yaxşı oyunçuları çıxış edir. Hər il keçirilən EHF Champions League isə Avropa klubları arasında ən nüfuzlu turnirdir. Burada taktiki mübarizə, fiziki hazırlıq və texniki ustalıq ön plandadır.
Milli komandalar səviyyəsində isə Avropa çempionatı, dünya çempionatı və Olimpiya oyunları önəmlidir. Ən uğurlu yığmalar arasında Fransa, Danimarka, İsveç, İspaniya və Almaniya göstərilir. Qadın həndbolunda isə Norveç və Rusiya güclü performansları ilə seçilir.
Həndbolun fiziki və psixoloji faydaları
Həndbol bədən koordinasiyasını, refleksləri və tarazlığı inkişaf etdirən idman növüdür. Ayaq əzələlərinin, çiyin və qol əzələlərinin formalaşması, ürək-damar dövranının güclənməsi kimi təsirləri var. Sürətli qərarvermə və komanda daxilində qarşılıqlı anlaşma oyunçunun intellektual inkişafına da təsir edir.
Psixoloji baxımdan isə həndbol komanda ruhunu, liderlik xüsusiyyətlərini və streslə mübarizə bacarığını artırır. Yeniyetmə yaşlarında bu idman növü ilə məşğul olan şəxslər qərarvermə sürətində, problem həllində və liderlikdə daha çevik olurlar. Mütəmadi məşq və yarış təcrübəsi isə özünəinamı formalaşdırır.
Azərbaycanda həndbolun gələcəyi və çağırışlar
Azərbaycanda həndbolun inkişafı üçün müəyyən infrastruktur formalaşdırılsa da, hələ də bir çox çağırışlar qalmaqdadır. Klubların sayının az olması, regionlarda məşqçilərin kifayət qədər təcrübəli olmaması, sponsorluq imkanlarının məhdudluğu və media təbliğatının zəifliyi inkişafın qarşısını alır.
Bununla belə, 2020-ci ildən etibarən məktəblərdə və liseylərdə həndbol dərslərinin tədrisə salınması, federasiya tərəfindən mütəmadi turnirlərin təşkili və qadın həndboluna xüsusi diqqətin ayrılması gələcək üçün nikbin proqnozlar verir. Əgər düzgün strateji planlamalar həyata keçirilərsə, yaxın illərdə Azərbaycanda beynəlxalq səviyyədə tanınan həndbol klubları və oyunçular yetişə bilər.
Həndbol həm idmançı, həm də azarkeş üçün həyəcan, enerji və komanda ruhunun birləşdiyi nadir idman növlərindən biridir. Bu oyunda yalnız fiziki güc deyil, həm də ağıl və çeviklik qalib gəlməyə yardımçı olur. Dünyada sürətlə populyarlaşan bu idman növü, Azərbaycanda da öz yerini getdikcə daha çox tapmağa başlayır. Dövlət dəstəyi, təbliğat və təhsil sistemində düzgün tətbiqlərlə bu oyunu həm yerli, həm də beynəlxalq səviyyədə inkişaf etdirmək mümkündür. Həndbol gənc nəslin tərbiyəsində, sağlam həyat tərzinin təbliğində və sosial bacarıqların inkişafında mühüm rol oynaya bilər.
Ən Çox Verilən Suallar
Həndbol 7 nəfərlik iki komanda arasında əllə oynanan, rəqibin qapısına qol vurmağa əsaslanan dinamik və taktiki idman növüdür.
Oyun 30 dəqiqəlik iki hissədən ibarət olur və ümumilikdə 60 dəqiqə davam edir. Hissələr arasında 10 dəqiqəlik fasilə verilir.
Rəsmi həndbol meydançasının ölçüləri 40 metr uzunluq və 20 metr enindədir. Qapı sahəsi və cərimə zonası xüsusi qaydalarla təyin olunur.
Hər komandada 6 sahə oyunçusu və 1 qapıçı olmaqla cəmi 7 oyunçu meydanda iştirak edir. Əlavə əvəzedici oyunçular da mövcuddur.
Kişilər üçün top 425-475 qram, qadınlar üçün 325-375 qram, uşaqlar üçün isə daha yüngül – 200-300 qram aralığında olur.
Azərbaycanda həndbol XX əsrin ortalarından inkişaf edib və müstəqillikdən sonra federasiya səviyyəsində təşkilatlanaraq beynəlxalq yarışlara qoşulmağa başlamışdır.
Həndbol çeviklik, güc, koordinasiya, sürətli qərarvermə, dözümlülük və strateji düşüncə bacarıqlarını inkişaf etdirir.
Ən çox istifadə olunan müdafiə sistemləri ‘6-0’, ‘5-1’ və ‘4-2’ taktikalarıdır. Hücumda isə top dövriyyəsi və boş zonaların açılması əsas prinsipdir.
Qadınlar üçün həndbol həm Azərbaycanda, həm də beynəlxalq səviyyədə təşkilatlanıb. Bir çox ölkədə peşəkar qadın liqaları fəaliyyət göstərir.
Dövlət dəstəyi, infrastrukturun gücləndirilməsi, təbliğat və gənc nəslin cəlb olunması ilə həndbolun Azərbaycanda və dünyada daha da inkişaf edəcəyi gözlənilir.
