Hərrac: Mənası, Etimologiyası

Cəmiyyətin iqtisadi inkişafı və kommersiya münasibətlərinin formalaşmasında hərrac mexanizmi mühüm yer tutur. Hərrac anlayışı ticarət fəaliyyətində şəffaflığın, rəqabətin və obyektivliyin təmin edilməsi baxımından əvəzsiz alətlərdən biridir. Həm dövlət, həm özəl sektor, həm də fiziki şəxslər üçün əmlakların, xidmətlərin və ya hüquqların satışı və ya alınması üçün hərraclar vasitə kimi istifadə olunur. Mülkiyyət münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi, ictimai vəsaitlərin daha səmərəli istifadə olunması, bazar iqtisadiyyatında tələbin və təklifin uyğunlaşdırılması üçün hərraclar olduqca əhəmiyyətlidir.

Hərraclar yalnız mal və əmlak satışı ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda dövlət satınalmaları, tenderlər, torpaq sahələrinin icarəyə verilməsi və hətta intellektual mülkiyyət hüquqlarının transferi zamanı da tətbiq edilir. Bu sahə zaman keçdikcə təkamül etmiş, ənənəvi üsullardan onlayn platformalara qədər genişlənmişdir. Hərrac mexanizmləri, həm iqtisadi, həm hüquqi, həm də sosial aspektlərdən öyrənilməsi vacib olan çoxşaxəli bir sahədir.

Hərrac anlayışının mənası və etimologiyası

“Hərrac” sözü ərəb mənşəli olub, satışın elan edilərək və ya rəqabət əsasında aparılması formasını bildirir. Söz kökü “harac” – yəni qiymət artırmaq, səslə elan etmək anlamındadır. Bu ifadə klassik İslam iqtisadiyyatı və ticarət ənənələrində də özünə yer almış, zamanla müxtəlif dillərə keçərək beynəlxalq ticarət terminologiyasına daxil olmuşdur.

Müasir hüquqi və iqtisadi kontekstdə hərrac – bir əmlakın, xidmətin və ya hüququn açıq və ya qapalı formada, bir qayda olaraq rəqabətli şəkildə alıcılara təklif olunması və ən yüksək qiyməti təklif edən şəxsin həmin obyekti əldə etməsi prosesi kimi müəyyən edilir. Hərraclar alqı-satqı münasibətlərinin daha açıq və şəffaf müstəviyə keçməsini təmin edir.

Hərracların tarixi və inkişaf mərhələləri

Hərracların tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Qədim Yunanıstanda və Romada kölə satışı, qiymətli əşyalar və torpaqların mülkiyyət dəyişməsi məhz açıq satış yolu ilə həyata keçirilirdi. Həmin dövrlərdə “hərrac zəngi” və ya “balyoz”la simvolizə edilən açıq satışlar ictimaiyyət qarşısında keçirilirdi. Orta əsrlərdə Avropa şəhərlərində ticarət yarmarkalarının mühüm hissəsi məhz hərrac formasında təşkil olunurdu. O dövrdə kilsə əmlakı, krallıq torpaqları və ləğv edilmiş şirkətlərin aktivləri məhz bu üsulla realizə edilirdi.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlarında XIX əsrdən etibarən hərrac hüququ normativ bazaya salınmış, müxtəlif ölkələrdə onun qaydaları qanunvericiliklə tənzimlənməyə başlanmışdır. XX və XXI əsrlərdə isə rəqəmsal texnologiyaların inkişafı ilə onlayn hərrac platformaları meydana gəlmiş və bu sahə kütləvi şəkildə rəqəmsallaşmışdır.

Hərrac növləri və onların xüsusiyyətləri

Hərraclar müxtəlif meyarlara əsasən təsnif olunur. Ən çox rast gəlinən təsnifat forması “açıq” və “qapalı” hərracdır. Açıq hərracda iştirakçılar bir-birinin təklifini eşidir və növbə ilə qiyməti artırırlar. Qapalı hərracda isə hər kəs təklifini gizli şəkildə verir və nəticədə ən yüksək qiymət təklif edən şəxs qalib olur.

Digər növlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

• Artan qiymətlə hərrac (English auction): Başlanğıc qiymət elan edilir, iştirakçılar qiyməti mərhələli şəkildə artırırlar. Ən yüksək təklifi verən qalib olur.
• Azalan qiymətlə hərrac (Dutch auction): Satıcı yüksək qiymətlə başlayır və tədricən qiymət endirilir. Birinci razılaşan alıcı olur.
• Qapalı təklifli hərrac (Sealed-bid auction): Hər iştirakçı təklifini gizli şəkildə təqdim edir və qiymətlər açıldıqda ən yüksək olan qalib olur.
• Elektron hərraclar: Rəqəmsal platformalarda aparılan və həm fiziki, həm hüquqi şəxslərin real vaxtda iştirak etdiyi onlayn hərraclardır.

Hərracların hüquqi əsasları və normativ çərçivəsi

Hərracların hüquqi əsasları ölkədən-ölkəyə dəyişsə də, əsas prinsiplər universaldır: şəffaflıq, ədalətlilik, rəqabət və hüquqi təminat. Azərbaycanda hərraclar bir sıra qanun və normativ aktlarla tənzimlənir. “Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında”, “Dövlət satınalmaları haqqında”, “İcarə haqqında” qanunlar və aidiyyəti icra hakimiyyəti orqanlarının normativ sənədləri bu sahəyə hüquqi baza yaradır. Eyni zamanda, elektron hərraclarla bağlı Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti və İqtisadiyyat Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış alt qanunvericilik aktları mövcuddur.

Mülki Məcəllədə hərraclar barəsində xüsusi maddələr mövcuddur. Bu maddələrdə hərracın keçirilmə proseduru, iştirakçıların hüquq və öhdəlikləri, hərracın nəticələrinin etibarlılığı və şikayət mexanizmləri ətraflı şəkildə göstərilir.

Azərbaycanda hərrac praktikası və tətbiq sahələri

Azərbaycanda hərrac mexanizmləri əsasən dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi, torpaq sahələrinin satışı və ya icarəsi, dövlət satınalmaları, qeyri-yaşayış sahələrinin realizəsi, müsadirə olunmuş malların satışı və nəqliyyat vasitələrinin satışı məqsədi ilə tətbiq olunur. Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti tərəfindən keçirilən hərraclar fiziki və hüquqi şəxslər üçün açıqdır və elektron platformada canlı yayımlanır.

Dövlət İmtahan Mərkəzi tərəfindən tender və müsabiqələrin müəyyən hissəsi hərrac prinsipləri ilə həyata keçirilir. Bundan başqa, özəl şirkətlər də artıq öz məhsul və xidmətlərini hərrac əsasında təklif etməyə başlamışdır. Bu isə biznes sektorunda rəqabətin artmasına səbəb olur.

Elektron hərraclar və rəqəmsallaşma tendensiyası

Son illər texnoloji inkişafla paralel olaraq, elektron hərrac platformalarının rolu əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Azərbaycanda www.e-emdk.gov.az və digər rəsmi portallar üzərindən daşınmaz əmlak, avtonəqliyyat vasitələri və digər aktivlər elektron hərracla satılır. Bu həm şəffaflığı artırır, həm də iştirakçılar üçün rahatlıq yaradır.

Elektron hərraclar vasitəsilə regionlarda yaşayan vətəndaşlar da rahat şəkildə prosesə qoşula bilir. Onlayn platformalar vasitəsilə qeyri-şəffaflıq, “qapalı dairə” anlayışı və korrupsiya riskləri minimuma endirilmiş olur.

Hərracın üstünlükləri və iqtisadi əhəmiyyəti

Hərraclar bazar iqtisadiyyatı üçün əvəzsiz vasitədir. Onlar alıcılar arasında rəqabət yaradaraq, məhsul və ya əmlakın real dəyərdə satılmasına səbəb olur. Əmlakın məcburi satışı zamanı isə hərrac ən ədalətli mexanizmdir. Şəffaflığın təmin olunması, dövlət gəlirlərinin artırılması və iqtisadi dövriyyənin stimullaşdırılması baxımından hərracların əhəmiyyəti böyükdür.

Dövlət büdcəsinə daxil olan vəsaitlərin səmərəli istifadəsi, xüsusilə dövlət sifarişlərinin verilməsi və satınalmaların həyata keçirilməsi zamanı hərrac metodikasının tətbiqi korrupsiyanın qarşısını alır, eyni zamanda iqtisadi fəallığı yüksəldir.

Hərraclarda iştirak qaydaları və vətəndaşlar üçün tövsiyələr

Hərraclarda iştirak etmək istəyən şəxs ilk növbədə müvafiq platformaya qeydiyyatdan keçməli, şəxsiyyətini təsdiqləyən sənədləri təqdim etməli və zəruri halda ilkin ödəniş və ya depozit yatırmalıdır. Hərracın keçiriləcəyi tarix, vaxt, iştirak şərtləri və digər məlumatlar öncədən rəsmi şəkildə elan edilir. İştirakçılar tələblərlə ətraflı tanış olmalı, qiymət təklifini iqtisadi məntiqlə formalaşdırmalıdır.

Eyni zamanda vətəndaşlar hərrac obyektinin texniki vəziyyəti, hüquqi statusu və real bazar dəyəri barədə əvvəlcədən müstəqil araşdırma aparmalıdırlar. Bu, hər hansı risklərin qarşısını almaqda mühüm rol oynayır.

Təhlükələr və tənqidlər

Bəzi hallarda hərracların formallıq naminə keçirildiyi, iştirakçıların əvvəlcədən müəyyənləşdirildiyi və ya prosedurların pozulduğu ilə bağlı narahatlıqlar ifadə olunur. Qapalı dairələrin hərraclara nəzarəti, saxta iştirakçılarla rəqabətin süni yaradılması və ya hüquqi şəffaflığın olmaması müəyyən hallarda cəmiyyətin etimadını zədələyə bilər.

Bu səbəbdən, dövlət qurumları və vətəndaş cəmiyyəti institutları hərracların izlənməsini və hesabatlılığını təmin etmək üçün aktiv rol oynamalıdırlar. Medianın da bu sahədə monitorinqi vacibdir.

Hərrac anlayışı cəmiyyətin iqtisadi həyatının ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir. İstər dövlət, istər özəl sektor üçün bu metod, effektiv alqı-satqı mexanizmi olmaqla yanaşı, həm də şəffaflığın və ədalətin rəmzidir. Rəqabətli mühitin formalaşmasına, obyektiv qərarların verilməsinə və resursların optimal bölgüsünə yol açır. Azərbaycanda hərrac mexanizminin rəqəmsal inkişafı, onun hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsi və ictimai nəzarətin artırılması bu sahənin gələcək perspektivlərini daha da genişləndirəcək.

Ən Çox Verilən Sözlər