Dünyanın demək olar ki, bütün qitələrində və təbii zonalarında yaşayan, canlılar aləminin ən müxtəlif, ən qədim və ən çoxsaylı nümayəndələrindən biri olan həşəratlar insan həyatının, təbiət tarazlığının, kənd təsərrüfatının və ekosistemin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Onların insan şüurunda bəzən qorxu, bəzən maraq, bəzən də sadəcə gündəlik həyatın adi hissəsi kimi yer alması heç də təsadüfi deyil. Həşəratlar elmi baxımdan yalnız bir canlılar sinfi deyil, həm də təbiətin, bioloji tarazlığın, qidalanma zəncirinin və ekoloji dövranın əsas dayaqlarındandır.
Həşəratların təsnifatı, həyat dövrü, morfoloji və fizioloji xüsusiyyətləri, insan həyatına təsiri, məişətdə və elmdə yeri hər zaman bioloqların, ekologların, fermerlərin və hətta yazıçı və rəssamların diqqət mərkəzində olub. Həşəratların ekoloji rolu, zərərli və faydalı növləri, biomüxtəlifliyin qorunmasında və təbii tarazlığın saxlanılmasında rolu müasir dövr üçün daha da aktuallaşıb.
Həşəratların elmi təsnifatı və əsas xüsusiyyətləri
Həşəratlar (latınca Insecta) onurğasızlar aləminə aid olan və bu sinfin ən çoxsaylı və müxtəlif nümayəndələrini əhatə edən canlılardır. Onlar artropodlar (buğumayaqlılar) tipinə daxildir. Həşəratların ən mühüm morfoloji fərqi bədənlərinin üç əsas hissədən – baş, döş və qarın hissəsindən ibarət olmasıdır. Hər bir hissə xüsusi orqan və funksiyalar daşıyır.
Əsas xarakterik xüsusiyyətləri:
- Bədən hissələri: Baş (antennalar, ağız orqanları, gözlər), döş (üç cüt ayaq, çox zaman iki cüt qanad), qarın (daxili orqanlar və reproduktiv sistem).
- Ekzoskelet: Xarici sərt örtük, yəni xitinli qabıqla əhatəlidir.
- Nəfəsalma: Əksər həşəratlarda xüsusi tənəffüs orqanı – trakeya sistemi inkişaf edib.
- Çoxalma və inkişaf: Həşəratlarda yumurta qoymaq və metamorfoz prosesi (tam və natamam dəyişmə) geniş yayılıb.
Aşağıdakı cədvəldə həşəratların bədən quruluşunun əsas elementləri təqdim olunub:
| Hissə | Əsas funksiyaları və tərkibi |
|---|---|
| Baş | Antenna, gözlər, ağız orqanları |
| Döş | Üç cüt ayaq, qanadlar, sinir sistemi |
| Qarın | Daxili orqanlar, yumurtalıq, tənəffüs |
Həşəratların çoxluğu və biomüxtəliflikdə yeri
Hazırda Yer üzündə təsvir olunan bütün canlı növlərinin təxminən 60%-dən çoxu həşəratlardır. Onların sayı 1 milyondan çox növ olaraq qeyd edilsə də, alimlərin ehtimalına görə, faktiki növ müxtəlifliyi daha çoxdur və hələ öyrənilməmiş minlərlə növ mövcuddur. Həşəratlar quru, su, tropik meşə, səhra, dağ, bataqlıq və hətta insan məskənlərində belə rast gəlinir.
Onların müxtəlifliyi yalnız zahiri görünüşlə yox, həm də həyat tərzi, qidalanma, çoxalma, müdafiə və uyğunlaşma mexanizmləri ilə seçilir. Həşəratların biomüxtəliflikdə rolu unikal və bənzərsizdir – onlar ekosistemlərin “motoru” hesab olunur.
Həşəratların əsas dəstələri və nümayəndələri
Həşəratlar sinfi bir neçə böyük dəstəyə ayrılır və hər dəstənin özünəməxsus xüsusiyyətləri və nümayəndələri var. Ən geniş yayılmış dəstələr bunlardır:
- Qanadlılar (Coleoptera): Böcəklər, ən çoxsaylı həşərat dəstəsidir. Məsələn, xanımbəzək, kartof böcəyi.
- Kəpənəklər və güvələr (Lepidoptera): Kəpənəklər, gecə güvələri, ipəkqurdu.
- İkiqanadlılar (Diptera): Milçəklər, ağcaqanadlar, qara milçəklər.
- Himənopterlər (Hymenoptera): Arılar, qarışqalar, eşşəkarıları.
- Yarpaqbitlər və çəyirtkələr (Orthoptera): Çəyirtkələr, çilələr, cırcıramalar.
- Bağacıqçılar (Hemiptera): Taxta bitləri, ağac biti.
Hər dəstə öz ekologiyası, həyat tərzi və insan həyatına təsiri baxımından unikal xüsusiyyətlərə malikdir.
Aşağıdakı cədvəldə bəzi əsas həşərat dəstələri və onların məşhur nümayəndələri verilib:
| Dəstə | Nümunəvi nümayəndələr | Əhəmiyyəti |
|---|---|---|
| Qanadlılar | Xanım böcəyi, kartof böcəyi | Zərərverici və faydalı növlər |
| Kəpənəklər | İpəkqurdu, atlas güvəsi | Parlaq rəngli, tozlandırıcı |
| İkiqanadlılar | Milçək, ağcaqanad | Daşıyıcı və zərərli |
| Himənopterlər | Arı, qarışqa | Tozlandırıcı, sosial həyat |
| Yarpaqbitlər | Çəyirtkə, cırcırama | Səs çıxaran, zərərli növlər |
Həşəratların həyat dövrü və metamorfoz prosesi
Həşəratlar həyat dövrünün əsas mərhələlərində tam və ya natamam metamorfoz keçirlər. Tam metamorfoz zamanı həşəratların inkişafı dörd mərhələdən ibarət olur: yumurta – sürfə – pup (barama) – yetkin fərd. Natamam metamorfoz isə yumurta – nimfa – yetkin fərd ardıcıllığı ilə inkişaf edir.
- Tam metamorfoz: Arı, kəpənək, böcək və s.
- Natamam metamorfoz: Çəyirtkə, cırcırama, taxta biti və s.
Bu inkişaf dövrləri onların uyğunlaşma, yayılma və yaşama qabiliyyətinin əsasını təşkil edir.
Həşəratların təbiətdə və insan həyatında rolu
Həşəratların təbiətdə rolu çoxşaxəlidir və bəzən bir-birinə zidd xarakter daşıyır. Onlar həm ekosistemdə məhsuldarlığın artmasına, həm də bəzən məhsul itkisinə səbəb olurlar.
Faydalı həşəratlar:
- Tozlandırıcılar: Arı, kəpənək və bir çox digər növlər bitkilərin tozlanmasında mühüm rol oynayır və kənd təsərrüfatı məhsuldarlığını artırır.
- Parazit və yırtıcı həşəratlar: Zərərverici həşəratların və ziyanvericilərin təbii düşmənləridir.
- İpəkqurdu və arı: İpək və bal kimi iqtisadi cəhətdən qiymətli məhsullar verir.
Zərərverici həşəratlar:
- Bitkilərə və məhsullara zərər vuranlar: Kolorado böcəyi, bağacıqçılar, çəyirtkələr, yarpaqbitlər.
- Xəstəlik daşıyanlar: Milçəklər, ağcaqanadlar bir sıra təhlükəli infeksiyaların (malyariya, sarı qızdırma və s.) daşıyıcısıdır.
Həşəratların müdafiə və uyğunlaşma strategiyaları
Həşəratlar özünüqoruma və uyğunlaşma üçün müxtəlif mexanizmlərə malikdir. Bəziləri kamuflyaj və rəng dəyişikliyi ilə düşmənlərindən qorunur, bəziləri isə kəskin kimyəvi maddələr ifraz edərək müdafiə olunur. Bir çox həşərat növü toplu və ya fərdi həyat tərzi keçirir, bəziləri isə mürəkkəb sosial strukturlara (arı, qarışqa cəmiyyətləri) malikdir.
Onların uyğunlaşma qabiliyyəti qlobal istiləşmə, urbanizasiya və antropogen təsirlər dövründə sağ qalmaq və yayılmaq imkanlarını artırır.
Həşəratların elm, sənət və gündəlik həyatda yeri
Həşəratlar təkcə bioloji baxımdan deyil, həm də incəsənətdə, xalq nağıllarında, musiqidə, dekorativ-tətbiqi sənətdə əks olunub. Onların forması, rəngarəngliyi, həyat dövrü sənətkarlar üçün daim ilham mənbəyi olub. Bir çox məşhur əsərlərdə həşərat obrazı simvolik mənalarla yüklənib.
Elmdə isə həşəratlar biologiyanın, zoologiyanın, entomologiyanın əsas tədqiqat obyektlərindəndir. Onların öyrənilməsi pestisidlərin hazırlanması, bioloji mübarizə üsullarının tətbiqi və yeni dərman preparatlarının işlənməsi üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
Həşəratların biomüxtəlifliyin qorunmasında rolu və müasir çağırışlar
Qlobal iqlim dəyişiklikləri, urbanizasiya və kimyəvi pestisidlərin yayılması həşərat növlərinin azalmasına səbəb olur. Halbuki onların məhv olması qida zəncirinin və təbii balansın pozulmasına gətirib çıxara bilər. Ona görə də biomüxtəlifliyin qorunması, həşəratların yaşayış mühitinin müdafiəsi müasir ekoloji çağırışlardan biridir.
Həşəratlar canlılar aləminin ən rəngarəng, qədim və eyni zamanda ən aktual hissəsidir. Onların insan və təbiət üçün rolu, çoxluğu və təsiri hər zaman tədqiqat və diqqət mövzusu olaraq qalır. Həşəratların biomüxtəlifliyin qorunmasında, kənd təsərrüfatında, elmdə və gündəlik həyatda əvəzsiz yeri vardır.
Ən Çox Verilən Suallar
Həşəratlar onurğasızlar sinfinə aid, bədəni baş, döş və qarın hissələrindən ibarət, üç cüt ayaqlı və tez-tez qanadlı olan canlılardır.
Onların bədəni baş (antennalar, gözlər, ağız), döş (üç cüt ayaq, qanad) və qarın (daxili orqanlar, yumurtalıq) hissələrinə bölünür.
Çoxunda həyat dövrü yumurta, sürfə, pup (barama) və yetkin fərd mərhələlərindən ibarət olur. Bəzilərində natamam metamorfoz baş verir.
Yer üzündə təsvir olunmuş 1 milyondan çox həşərat növü var və demək olar ki, hər yerdə – quru, su, meşə, dağ, səhra və şəhərlərdə rast gəlinir.
Həşəratlar tozlandırıcı, parazit və yırtıcı kimi təbiətdə qida zəncirinin saxlanılmasında, torpağın münbitliyinin artırılmasında mühüm rol oynayır.
Bəli, arı, kəpənək və bəzi böcəklər tozlandırma və təbii mübarizə üçün faydalıdır. İpəkqurdu və arı isə iqtisadi cəhətdən dəyərlidir.
Milçəklər, ağcaqanadlar, kartof böcəyi, çəyirtkə, yarpaqbitləri və digər növlər zərərverici və ya xəstəlik daşıyıcı ola bilərlər.
Kamuflyaj, rəng dəyişikliyi, zəhərli ifrazatlar və sürətli hərəkət kimi müxtəlif müdafiə və uyğunlaşma üsulları var.
Həşəratların kütləvi məhvi ekosistemdə tarazlığın pozulmasına, bitkilərin və heyvanların azalmasına səbəb ola bilər.
Onlar biologiya, entomologiya, ekologiya sahəsində əsas tədqiqat obyekti, həm də sənət və xalq yaradıcılığında ilham mənbəyidir.
