Həvəngdəstə Azərbaycan məişətində və mədəniyyətində yüzillər boyu xüsusi yer tutan, gündəlik həyatda və mərasimlərdə rast gəlinən qədim məişət əşyasıdır. Onun əsas funksiyası müxtəlif məhsulları əzmək, üyütmək və qarışdırmaqdır. Həvəngdəstə təkcə mətbəxdə deyil, həm də xalq arasında bolluğun, ruzi-bərəkətin, həmrəyliyin və evdə birliyin rəmzi kimi dəyərləndirilir. Bu əşya Azərbaycan kənd həyatında elə bir simvola çevrilib ki, çox vaxt onun adı məcazi mənada da işlədilir. Hər evdə, xüsusən nənələrimizin sandığında, qədim zamanlardan qalan bir həvəngdəstə tapmaq mümkündür. Onun səsi, ailə süfrəsinin hazırlanmasına və kollektiv əmək mədəniyyətinə işarə edən nostalji bir çağırışdır.
Həvəngdəstə həm funksional, həm də estetik baxımdan maraqlı məişət alətidir. Bu məqalədə həvəngdəstənin tarixi, quruluşu, hazırlanma materialları, istifadə sahələri, xalq inanc və adətlərində yeri, müasir dövrdə qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi mövzuları əhatə olunur. Məqalə həm tarixi mənbələrə, həm də müasir tədqiqatlara əsaslanır.
Həvəngdəstənin quruluşu və növləri
Həvəngdəstə iki əsas hissədən ibarətdir: qab və əzici (dasta). Qab adətən silindrik, bəzən konusvari və ya yumru formalı olur. Dasta isə qısa, qalın və tutmağa əlverişli şəkildə düzəldilir. Bu alət müxtəlif ölçü və həcmlərdə hazırlanır: böyük həvəngdəstələr ailə və icma üçün, kiçiklər isə fərdi istifadə üçün nəzərdə tutulur. Bəzən həvəngdəstənin divar qalınlığı və materialı onun daha möhkəm və uzunömürlü olmasını təmin edir.
Həvəngdəstənin ənənəvi növləri materialına və formasına görə fərqlənir. Ən çox rast gəlinən növlər aşağıdakılardır:
- Mis həvəngdəstə: Qədim və ağır, ustalar tərəfindən əl işində hazırlanır. Ənənəvi Azərbaycan kəndlərində geniş yayılıb.
- Taxta həvəngdəstə: Yüngül, xüsusən quru ədviyyatlar üçün istifadə olunur.
- Daş həvəngdəstə: Qaya və ya mərmərdən düzəldilənlər daha ağır və davamlı olur. Aptek və laboratoriyalarda da istifadə edilib.
- Keramika və gil həvəngdəstə: Zərif, bəzəkli və kiçik ölçülü olanlar əsasən milli xörəklərdə və mərasim süfrələrində istifadə olunur.
Tarixi və mənşəyi
Həvəngdəstənin tarixi minilliklərə söykənir. Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, ən qədim həvəngdəstə nümunələri Mezolit və Neolit dövrlərinə aid edilə bilər. O vaxtlar daş və ağacdan hazırlanan bu alətlər insanlara toxum, dən, göyərti, duz və digər məhsulları üyütmək üçün lazım idi. Sonralar metal emalı inkişaf etdikcə mis və tunc həvəngdəstələr meydana çıxdı və bu alət həm kənd, həm şəhər həyatında əvəzolunmaz oldu.
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində tapılan qədim həvəngdəstə nümunələri bu əşyanın həm məişət, həm də rituallarda mühüm yer tutduğunu sübut edir. Qədim yazılı mənbələrdə, eləcə də şifahi xalq yaradıcılığında həvəngdəstənin adı bolluq, ruzi, mərasim və bayramlarla bağlı obraz kimi də işlədilib.
Həvəngdəstənin hazırlanma texnologiyası
Həvəngdəstə hazırlanarkən material seçimi əsas şərtlərdən biridir. Ən möhkəm və davamlı nümunələr mis, tunc və daşdan düzəldilir. Əvvəlcə xammal hazırlanır, sonra ustalar onu xüsusi formaya salır, səthini hamarlayır və bəzək vururlar. Bəzi mis həvəngdəstələrə milli naxışlar, yazılar və müxtəlif rəmzlər işlənir. Taxta və keramika həvəngdəstələrdə isə sadə forma və dekorativ elementlər üstünlük təşkil edir.
Daş həvəngdəstələrin hazırlanması xüsusi əmək və bacarıq tələb edir. Daşdan əvvəl böyük bir parça seçilir, sonra dəfələrlə cilalanır və istənilən formaya salınır. Daş həvəngdəstənin divarları qalın, dibi isə adətən çox hamardır ki, əzmə prosesi səmərəli olsun.
Həvəngdəstənin istifadə sahələri
Həvəngdəstə ən çox mətbəxdə və apteklərdə istifadə edilib. Əsas funksiyaları:
- Ədviyyatları (istiot, mixək, darçın və s.) əzmək
- Qoz, fındıq, badam kimi çərəzləri xırdalamaq
- Sarımsaq və soğan əzmək
- Duz və şəkəri toz halına salmaq
- Aptekdə dərman bitkilərini üyütmək
Mətbəxdə həvəngdəstə olmadan, xüsusən kənd yerlərində ənənəvi yeməklər, qutablar, plov, dolma və s. hazırlamaq çətin hesab olunur. Onunla üyüdülən ədviyyatın və qozun ətri və dadı tamam fərqli olur.
Həvəngdəstənin xalq adət-ənənələrində rolu
Həvəngdəstə Azərbaycan folklorunda və mərasimlərində bolluq, ruzi, evdə birlik və bərəkət rəmzidir. Novruz bayramında həvəngdəstəyə duz, un və yaşıl göyərti qoymaq, toy və nişan mərasimlərində bərəkət üçün həvəngdəstənin ortasına pul, düyü və müxtəlif şirniyyatlar səpmək adəti var. Bəzi bölgələrdə yeni evə köçərkən həvəngdəstə aparmaq uğur və xoşbəxtlik simvoludur.
Həmçinin, qədimdən gələn bir inanca görə, həvəngdəstədə əzilən ədviyyat, qoz və digər nemətlər ailənin ruzi-bərəkətini artırar, evdə uğur gətirər. Bir sıra bayatılarda və nağıllarda həvəngdəstə obrazı müdriklik, səbir və ailə dəyərləri ilə birgə təsvir edilir.
Həvəngdəstə ilə bağlı maraqlı faktlar
- Hər bir həvəngdəstənin səsi özünəməxsusdur. Kəndlərdə həvəngdəstənin səsi bayram və mərasimlərin başlandığını xəbər verən işarə olub.
- Qədim apteklərdə dərmanlar məhz həvəngdəstədə hazırlanırdı, çünki mexaniki əzmə aktiv maddələrin parçalanmadan qalmasına kömək edirdi.
- Həvəngdəstə hətta bəzi xalça və keramika naxışlarında dekorativ motiv kimi işlədilib.
- İllər öncə Azərbaycanın bəzi bölgələrində həvəngdəstənin dasta hissəsi gəlin sandığının mühüm əşyası sayılırdı.
Müasir dövrdə həvəngdəstənin yeri
Hazırda elektrik üyüdücülər və digər texniki vasitələr artdıqca həvəngdəstə ənənəvi məişət əşyası kimi daha çox simvolik və dekorativ məna daşıyır. Lakin bir çox ailədə hələ də ən dadlı plov və qutab üçün ədviyyat məhz həvəngdəstədə əzilir. Milli restoranlarda və mətbəx studiyalarında qədim həvəngdəstələr interyerin vacib elementi sayılır.
Həmçinin, xalq sənətkarları tərəfindən mis, taxta və keramika həvəngdəstələr yenidən hazırlanır və suvenirlər kimi təqdim olunur. Bəzi dizaynerlər qədim həvəngdəstəni müasir aksessuar və bəzək predmeti kimi də istifadə edirlər.
Cədvəl: Həvəngdəstənin əsas material və istifadə məqsədləri
| Material | Əsas istifadə sahəsi | Xüsusiyyətlər və üstünlüklər |
|---|---|---|
| Mis | Ədviyyat, qoz, dərman | Ağır, möhkəm, bəzəkli |
| Taxta | Quru ədviyyat, çərəz | Yüngül, sərfəli, ekoloji |
| Daş | Aptek, plov, dərman | Davamlı, sərin, qədim ənənə |
| Keramika/gil | Şirniyyat, dekor | Zərif, naxışlı, bəzək məqsədli |
Həvəngdəstə ilə bağlı xalq inancı və deyimlər
Azərbaycan dilində “hər işin həvəngdəstəyə düşməsi” ifadəsi, işlərin çətinləşməsi və uzun proses alması mənasında işlənir. Həvəngdəstə xalq inancında həm də müqəddəs bir əşya sayılır; evdə həvəngdəstə varsa, ailədə ruzi-bərəkət, sülh və firavanlıq olacağına inanılır.
Həvəngdəstə min illərin təcrübəsini və ənənəsini özündə daşıyan, sadəcə bir məişət əşyası deyil, həm də xalqımızın ruhunda, həyatında və yaddaşında yaşayan simvoldur. Onun qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi milli kimliyimizin bir hissəsi kimi əhəmiyyətlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Həvəngdəstə müxtəlif məhsulları əzmək və üyütmək üçün istifadə olunan, əsasən qab və dasta hissələrindən ibarət qədim məişət alətidir.
İki əsas hissəsi var: qab (silindrik və ya yumru formalı) və dasta (əzici hissə).
Mis, tunc, taxta, daş və keramika ən çox istifadə olunan materiallardır. Hər birinin öz üstünlüyü və istifadə sahəsi var.
Əsasən mətbəxdə (ədviyyat, çərəz, duz əzmək üçün) və qədim apteklərdə (dərman hazırlamaq üçün) geniş istifadə edilir.
Həvəngdəstə ruzi, bərəkət, birlik və evdə firavanlıq rəmzi kimi dəyərləndirilir və mərasimlərdə xüsusi yeri var.
Kəndlərdə və mərasimlərdə həvəngdəstənin səsi kollektiv işin, bayram və mərasimin başlandığını bildirən simvolik işarə kimi qəbul edilir.
Novruzda və toyda həvəngdəstəyə müxtəlif nemətlər qoymaq, yeni evə köçəndə aparmaq uğur və bərəkət gətirəcəyinə inanılır.
Hazırda əsasən ənənəvi mətbəxlərdə, restoranlarda və dekorativ məqsədlərlə, bəzən isə suvenir və kolleksiya əşyası kimi istifadə edilir.
“Hər işin həvəngdəstəyə düşməsi” kimi deyim, çətin, uzun çəkən və əziyyətli işlərə işarə edir.
Bu əşya təkcə mətbəx üçün deyil, həm də milli yaddaş, ənənə və mədəniyyətimizin bir hissəsi olduğu üçün qorunub saxlanılması əhəmiyyətlidir.
