Diafraqma döş boşluğunu qarın boşluğundan ayıran güclü əzələ qövsüdür. Onun mərkəzi hissəsində yemək borusunun (özofaqusun) mədəyə keçməsi üçün təbii dəlik – hiat adlanan hiatus – yerləşir. Hiatal yırtıq məhz bu dəlik zonasında diafraqma strukturlarının zəifləməsi və qıf bağlardan boşalması nəticəsində mədənin və ya mədənin kardiya hissəsinin döş boşluğuna doğru yerdəyişməsidir. Qərb ədəbiyyatında “hiatal hernia”, “esophageal hiatus hernia” anlayışları ilə tanınan bu patologiya yaşlı əhali arasında xeyli yayılıb: 60 yaşdan yuxarı hər beş nəfərdən birində radioloji əlamətlər müşahidə olunur. Azərbaycan şəraitində də qərb tərzinə uyğun pəhriz, piylənmə və stres faktorlarının artması hiatal yırtıq hallarını çoxaldıb.
Patogenez və növlər
Diafraqmanın mərkəzindəki hiatusdan özofaqusla yanaşı vagus siniri, qan damarları keçir və bu dəlik iki fibromüskül bağ (“phrenoesophageal ligament”) ilə daralır. Bağların elastikliyi pozulduqda mədə kardiyası və fundus hissəsi yuxarı sürüşür. Klinik təsnifat üç əsas formaya ayrılır:
- Sürüşkən (tip I, axar) hiatal yırtıq – ən çox yayılan formadır; kardiya və qastrokardial bölgə döş boşluğuna keçir və geri qayıda bilir.
- Paraözofageal (tip II) yırtıq – özofaqus hiatusu normal qalır, lakin mədənin fundus hissəsi diafraqmanın yanında yuxarı keçərək ayrıca “kesə” əmələ gətirir.
- Kombinə (tip III və IV) yırtıqlar – sürüşkən və paraözofageal elementlərin qarışığıdır, bəzən dalaq əyri, kolon və ya nazik bağırsaq ilməsi də döş boşluğuna daxil olur.
Paraözofageal və kombinə tiplər mədə fırlanması, sıxılma, qan təchizatı pozulması səbəbilə kəskin cərrahi vəziyyət yarada bilər.
Risk faktorları
- Yaşlanma: Lifli toxumanın elastikliyi azalır.
- Artıq çəki və piylənmə: İntraabdominal təzyiq yüksəlir.
- Hamiləlik, çoxdöl: Diafraqmaya təzyiq artır.
- Xroniki öskürək (KOAH, astma), tez-tez qusma, ağır yük qaldırma: Aşağı qövs zəifləyir.
- Qenic meyl: Bağ toxumasının zəif kollagen sintezi.
Klinik təzahür
Gastroezofageal reflüks simptomları
Sürüşkən yırtıqda mədə turşusunun geriyə axını nəticəsində döş sümüyü arxasında yanma hissi, turş ereksiya, gecə öskürəyi, səs qısıqlığı və xroniki faringit müşahidə olunur.
Paraözofageal simptomatika
Yeməkdən sonra döş qəfəsində təzyiq, erkən doyma, qanın azlığından yaranan halsızlıq (mədə divarında xroniki xora və qanama) baş verə bilər. Qəfil sinə ağrısı, qusma, udma tutulması mədə fırlanmasına işarədir.
Diaqnostika metodları
| Metod | Məqsəd | Üstünlük |
|---|---|---|
| Baryumla kontrastlı rentgen | Mədənin yerləşmə dərəcəsini və yırtığın tipini göstərir | Qeyri-invaziv, sürətli |
| Qastroezofaqoskopiya | Selikli qişanın vəziyyəti, ezofagit, xora, Barrett qida borusu aşkarlanması | Birbaşa görüntü və biopsiya imkanı |
| Özofaqo-qastrik manometriya | Aşağı özofaqal sfinkter tonusu və peristaltika dəyərləndirməsi | Cərrahi planlama üçün vacib |
| pH monitorinq | Reflüks epizodlarının dərəcəsi | Turşu təsirinin sübutu |
Konservativ müalicə
- Pəhriz: Kofein, qazlı içki, şokolad, turş marinad məhdudlaşdırılır; gec yatmazdan 3 saat öncə yüngül yemək; gündə 5 kiçik porsiya.
- Bədən çəkisi normallaşdırma: İTB (BMI) < 25 hədəfi.
- Başaltı 15 cm qaldırılmaqla yatmaq reflüksü azaldır.
- Dərmanlar
- Proton pompa inhibitorları (omeprazol, pantoprazol) – turşu sekresiyasını 90 % azaldır.
- H2 reseptor blokerləri (ranitidin nisbətən az effektiv, lakin gecə turşu sıçrayışlarına kömək edir).
- Prokinetiklər (domperidon, metoklopramid) – mədə boşalmasını və sfinkter tonusunu artırır.
- Antasidlərlə epizodik rahatlama.
Cərrahi müalicə göstərişləri
- Paraözofageal və böyük kombinə yırtıqlar
- Diafraqma dəliyinin > 5 sm defekti
- Müalicəyə tabe olmayan reflüks və ezofagit
- Qanlı qusma, anemiya, qida borusunda Barrett metaplaziyası
- Mədə fırlanması riskli xəstələr.
Cərrahi texnikalar
| Əməliyyat | Qısa izah | Qalıcılıq |
|---|---|---|
| Laparoskopik Nissen fundoplikasiya | Mədə fundusu özofaqus ətrafında 360° sarılaraq yeni anti-reflüks valfi yaradılır | 90 % uzunmüddətli uğur |
| Toupet (270°) və Dor (180°) fundoplikasiya | Tam sarımanın yarada biləcəyi disfagiyanı azaltmaq üçün qismən bükmə | Seçilmiş hallarda |
| Diafraqmada kruroplasti | Ayağvari əzələ sütürlə daraldılır, gərəksə mesh möhkəmləndirilməsi | Böyük defektlərdə |
| Paraözofageal herniya düzəltməsi | Herniya kisəsinin çıxarılması, mədənin abdominal mövqeyə fiksasiyası (qastropeksiya) | Təcili hallarda |
Minimal invaziv laparoskopik üsullar açıq cərrahiyaya görə daha az ağrı, 1–2 gün xəstəxana qalma və bir ayda işə qayıtma üstünlüyü verir.
Komplikasiyalar
- Reflüks ezofagiti – turşu yanığının xroniki iltihabı.
- Barrett metaplaziyası – selikli qişanın dəyişməsi, adenokarsinoma riski.
- Mədə xorasından qanaxma – gizli qan itkisiylə anemiya.
- Strangulyasiya və nekroz – təcili əməliyyat tələb edən paraözofageal fəsad.
Reabilitasiya və həyat tərzi
Əməliyyatdan sonra 6 həftə yarı maye pəhriz, ağır əşyalar qaldırmamaq, öskürəyə nəzarət, qaydasız burun üfürmə vərdişlərinin tənzimlənməsi vacibdir. Xəstələr illik endoskopik nəzarətə və pH monitorinqinə cəlb edilir.
Hiatal yırtıq geniş yayılmış, lakin erkən mərhələdə cəmiyyətdə az tanınan xəstəlikdir. Gecə turş yanması, xroniki qısqırma, udma çətinliyi kimi siqnalları nəzərə almaq, düzgün diaqnostik kombinasiyadan keçmək və müvafiq konservativ-cərrahi tədbirləri vaxtında tətbiq etmək uzunmüddətli həyat keyfiyyəti üçün əhəmiyyətlidir. Əsas məqsəd reflüksü dayandırmaq, diafraqma hiatusunu anatomiya baxımından bərpa etmək və ağırlaşmaların qarşısını almaqdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Diafraqma dəliyindəki (hiatus) zəifləmə səbəbilə mədənin bir hissəsinin döş boşluğuna sürüşərək reflüks və digər simptomlar yaratmasıdır.
Sürüşkən (sliding) tip I forması halların 90 faizini təşkil edir.
Döş sümüyü arxasında yanma, turş ereksiya, udma çətinliyi, qəfil sinə ağrısı və bəzən səs qısıqlığı.
Baryumla rentgen, qastroezofaqoskopiya, özofaqo-qastrik manometriya və 24 saat pH monitorinqi yolu ilə.
Yaş, piylənmə, hamiləlik, ağır fiziki iş, xroniki öskürək və bağ toxumasının genetik zəifliyi.
Yüngül və orta sürüşkən yırtıqlarda pəhriz, çəki nəzarəti və turşu basqılayıcı dərmanlar nəticə verir; ağır və paraözofageal hallarda cərrahiyyə lazımdır.
Əksər hallarda laparoskopik Nissen və ya qismən fundoplikasiya, diafraqma kruroplastisi ilə.
İlk 2 həftə sulu, növbəti 4 həftə yarı maye, 6-cı həftədən bərk qidaya tədricən keçid tövsiyə olunur.
Bəli, qarın daxili təzyiq artdığı üçün mövcud yırtıq böyüyə və reflüks simptomları kəskinləşə bilər.
Normal bədən çəkisi, düzgün qaldırma texnikası, siqareti tərgitmə və qəbizliklə mübarizə riskin azalmasına kömək edir.
