Dilimizdəki hər bir sözün kökü, tarixi və daşıdığı mənalar insan həyatının, mədəniyyətinin, hüquq münasibətlərinin və sosial dəyərlərin inkişafında mühüm rol oynayır. “Himayə” sözü də Azərbaycan dilində dərin köklərə və çoxqatlı semantikaya malikdir. İstər gündəlik danışıqda, istərsə də hüquqi, sosial və mədəni mətnlərdə bu sözün istifadəsinə tez-tez rast gəlirik. Lakin onun tarixi mənşəyi, məcazi və real mənaları, müxtəlif dövrlərdə və cəmiyyətlərdə necə tətbiq olunduğu barədə bəzən kifayət qədər məlumat olmur.
Himayə anlayışı insanın və ya bir qurumun digər insana, uşağa, ailəyə, sosial qruplara, hətta heyvanlara və ya təbiətə qarşı qoruyucu, dəstəkləyici münasibətini ifadə edir. Himayə həm mənəvi, həm də hüquqi və iqtisadi məna daşıya bilər. Cəmiyyətin inkişaf səviyyəsindən, hüquq sistemindən və mədəni dəyərlərdən asılı olaraq, bu söz müxtəlif məqam və kontekstlərdə fərqli çalarlarda işlədilə bilər.
Himayə sözünün lüğəvi və etimoloji mənası
“Himayə” sözü ərəb mənşəlidir və dilimizə islam və ərəb mədəniyyətinin təsiri dövründə daxil olub. Ərəb dilində “ḥimāya” (حماية) – “qorumaq”, “sığınacaq vermək”, “hifz etmək”, “himayə etmək” kimi mənaları ifadə edir. Azərbaycan dilində himayə – bir şəxsin, qurumun və ya dövlətin digər bir şəxsi, ailəni, qrupu və ya varlığı təhlükədən, zərərdən qoruması, ona qayğı göstərməsi, müdafiə etməsi, zəruri ehtiyaclarını təmin etməsi mənasında işlədilir.
Lüğətlərdə bu söz əsasən belə izah olunur:
- Qoruma, müdafiə, himayədarlıq, dəstək.
- Kimsəsizlərə, uşaqlara, yaşlılara, xəstələrə, heyvanlara və ya təbiətə qayğı və sığınacaq vermək.
- Hüquqi münasibətlərdə səlahiyyətli şəxsin və ya orqanın digər birinin mənafeyini qoruması, müdaxilə etməsi.
Tarixi və hüquqi aspektlərdə himayə
Qədim cəmiyyətlərdə himayə anlayışı əsasən qəbilə, tayfa, sülalə və ailə strukturlarında formalaşıb. Yaşlıların, uşaqların, kimsəsizlərin, zəiflərin qorunması üçün xüsusi himayə institutları yaradılırdı. Orta əsrlərdə dövlət himayəsi, dini və siyasi liderlərin, varlı şəxslərin yoxsullara və məhrumlara göstərdiyi qayğı sosial ədalət prinsipləri ilə sıx bağlı idi.
Müasir hüquq sistemlərində isə himayə xüsusi hüquqi termin kimi işlədilir. Uşaq hüquqlarının müdafiəsi, kimsəsiz və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların qorunması, yaşlıların və xəstələrin sosial müdafiəsi, qadınlara və məhdud imkanlılara dövlət tərəfindən göstərilən himayə – bütün bunlar hüquqi terminologiyada geniş yayılıb.
Məsələn, “valideyn himayəsindən məhrum olmaq”, “dövlət himayəsində olan uşaq”, “himayədar ailə”, “sosial himayə”, “heyvanların himayəsi” kimi ifadələr rəsmi sənədlərdə, qanunvericilik aktlarında, sosial proqramlarda işlədilir.
Himayə sözünün sosial və mənəvi anlamları
Himayə sözü təkcə hüquqi deyil, həm də sosial və mənəvi dəyərlərlə birbaşa bağlıdır. Hər bir cəmiyyətdə zəif, köməksiz, ehtiyacı olan insanlara, heyvanlara və təbiətə qayğı göstərmək, onların hüquqlarını qorumaq yüksək əxlaqi və insani dəyər hesab olunur. Himayə dedikdə, bəzən sığınacaq, bəzən himayədarlıq, bəzən isə mənəvi dayaq, dəstək və hətta məsləhət və yardım göstərmək başa düşülür.
Cəmiyyətdə ailənin, dövlətin, qeyri-hökumət təşkilatlarının və icmanın himayədar rolu insan münasibətlərinin əsas prinsiplərindən biridir. Sosial himayə sistemləri, xeyriyyəçilik, sığınacaqlar, sosial xidmət mərkəzləri məhz bu anlayışın müxtəlif formalarıdır.
Himayə və himayədarlıq
Azərbaycan dilində “himayə” və “himayədarlıq” sözləri bir-biri ilə yaxın, lakin fərqli məna daşıyır. Himayə – bir başqasına, xüsusən də köməksiz vəziyyətdə olanlara qoruma, dəstək və qayğı göstərmək aktıdır. Himayədarlıq isə bu aktı həyata keçirən şəxsin və ya qurumun (himayədarın) rolu və statusunu ifadə edir.
Məsələn, dövlət himayəsi altında olan şəxsə dövlət, fərdi himayədə olan uşaq və ya heyvana isə şəxs və ya ailə himayədarlıq edir.
Himayə institutlarının tarixdə və müasir dövrdə rolu
Himayə institutları tarixin bütün dövrlərində sosial ədalətin, humanizmin, bərabərliyin və kollektiv məsuliyyətin təməl prinsiplərindən biri kimi çıxış edib. Müasir dövrdə uşaq hüquqları konvensiyaları, insan hüquqları və sosial təminat proqramları, sığınacaqlar, sosial rifah layihələri məhz himayə ideyasına əsaslanır.
Eyni zamanda, ekologiya və təbiətə münasibətdə də himayə anlayışı aktualdır. “Təbiətin himayəsi”, “nadür heyvan və bitkilərin himayəsi”, “ekoloji himayə” kimi ifadələr bu istiqamətdə geniş yayılıb.
Himayə və ailə
Ailə münasibətlərində də himayə prinsipi əsas yer tutur. Valideynlər övladlarına, qardaş-bacılar bir-birinə, ailə böyükləri kiçiklərə himayədarlıq edir. Valideyn himayəsi uşağın fiziki və psixoloji inkişafında, təhlükəsiz və sağlam böyüməsində ən vacib faktorlardan biridir. Himayə həm də valideyn qayğısından məhrum olmuş uşaqlar üçün alternativ ailə modelində (himayədar ailə, övladlığa götürmə və s.) mühüm rol oynayır.
Himayə anlayışının ədəbiyyat və mədəniyyətdə təzahürü
Azərbaycan ədəbiyyatında, dastanlarda, xalq nağıllarında, klassik poeziyada himayə və himayədarlıq motivlərinə tez-tez rast gəlinir. Xalq arasında “himayədar mələklər”, “qoruyucu ruhlar”, “böyüyün himayəsi”, “ata və ya ana qayğısı” kimi ifadələr yüksək dəyərləndirilir.
Klassik və müasir yazıçılar, şairlər cəmiyyətdə himayənin rolu, himayəsizlərin durumu, insanın insana dayaq və sığınacaq olması mövzusunu əsərlərində tez-tez qabardırlar.
Himayə və sosial rifah proqramları
Müasir dövrdə dövlətin, beynəlxalq və yerli qeyri-hökumət təşkilatlarının həyata keçirdiyi sosial rifah proqramlarında “himayə” əsas prinsipdir. Qocalar evləri, uşaq sığınacaqları, məhdud imkanlı şəxslərə yardım layihələri, ailə və uşaq müdafiəsi mərkəzləri və s. – bütün bu qurum və proqramlar himayə anlayışına əsaslanır. Onlar cəmiyyətin zəif, ehtiyacı olan üzvlərinə real dəstək və müdafiə təmin edir.
Himayənin hüquqi və iqtisadi təsiri
Himayə təkcə sosial və mənəvi deyil, həm də hüquqi və iqtisadi təsirə malikdir. Valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlar dövlətin himayəsi altına keçir, onların hüquqları qorunur, sosial təminat verilir. Eyni zamanda, himayədarlıq bir çox hallarda xeyriyyəçilik və korporativ sosial məsuliyyət proqramlarında, sponsorluq layihələrində də mühüm rol oynayır.
Himayə anlayışının müasir aktual dəyəri
Bütün dünyada himayə və sosial müdafiə sistemləri daim inkişaf edir. Pandemiya, iqtisadi böhranlar, miqrasiya, müharibələr və digər problemlər cəmiyyətin köməksiz, ehtiyacı olan təbəqələrinin qorunmasını və himayə edilməsini daha da aktuallaşdırır. Azərbaycan cəmiyyətində də himayə anlayışı ailə dəyərlərində, dövlət siyasətində, ictimai təşəbbüslərdə daim əsas yer tutur.
Himayə sözü və anlayışı Azərbaycan cəmiyyətinin, hüququn və mədəniyyətinin əsas bünövrə daşlarından biridir. Bu sözün daşıdığı mənalar və dəyərlər insanlara mərhəmət, qayğı, ədalət, bərabərlik və humanizm ruhu aşılayır. Cəmiyyətdə himayə aktı insanın ən yüksək insani keyfiyyətlərinin, kollektiv məsuliyyətin və sosial rifahın əsas simvolu kimi yaşamağa davam edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Himayə – bir şəxsin, dövlətin və ya qurumun digər şəxsi, ailəni, qrupu və ya təbiəti qoruması, müdafiə etməsi, qayğı göstərməsi və dəstək verməsi anlamına gəlir.
Ərəb dilindən gəlir və “qorumaq”, “sığınacaq vermək”, “müdafiə etmək” kimi mənalar daşıyır.
Valideyn himayəsi, dövlət himayəsi, himayədar ailə və sosial himayə kimi hüquqi münasibətlərdə qoruma və dəstək prinsipi kimi istifadə olunur.
Himayə qoruma və dəstək aktıdır, himayədarlıq isə bu dəstəyi verən şəxsin və ya qurumun statusudur.
Uşaqlara, yaşlılara, xəstələrə, kimsəsizlərə, heyvanlara, təbiətə və sosial cəhətdən zəif olanlara göstərilə bilər.
Bəli, dastanlarda, nağıllarda, klassik və müasir poeziyada himayə və qayğı motivləri geniş yer tutur.
Sosial rifah, sığınacaqlar, yardım layihələri, himayədar ailə proqramları və s. himayə prinsipinə əsaslanır.
Təbiətin, nadir heyvan və bitkilərin, ekologiyanın qorunması və müdafiəsi anlamında işlədilir.
Sosial problemlər, miqrasiya, xəstəliklər, iqtisadi çətinliklər fonunda himayəyə ehtiyac daha da artır.
Bəli, himayə hüquqi status, sosial təminat, iqtisadi dəstək və kollektiv məsuliyyət prinsipləri ilə birbaşa əlaqəlidir.
