Hiperplaziya : Yaranma Səbəbləri, Növləri

Müasir tibbin və biologiyanın əsas tədqiqat istiqamətlərindən biri də insan orqanizmində gedən hüceyrə və toxuma dəyişikliklərinin, eləcə də onların səbəb və nəticələrinin araşdırılmasıdır. Bu dəyişikliklərdən biri “hiperplaziya” adlanan və müxtəlif orqan və toxumalarda hüceyrə sayının artması ilə xarakterizə olunan bioloji prosesdir. Hiperplaziya orqanizmin adaptiv reaksiyası kimi normal (fizioloji) vəziyyətlərdə də baş verə bilər, müəyyən patoloji hallarda isə xəstəlik əlaməti kimi özünü göstərir. Bu termin təkcə tibbi lüğətdə deyil, həm də biologiya, patologiya, onkologiya və müxtəlif klinik sahələrdə geniş istifadə olunur.

Hiperplaziyanın dərin öyrənilməsi həkimlərə, tədqiqatçılara və biomühəndislərə müxtəlif xəstəliklərin yaranma səbəblərini, inkişaf mexanizmlərini və müalicə yollarını başa düşməkdə kömək edir. Eyni zamanda, cəmiyyətin sağlamlıq biliklərinin artırılması və profilaktik tədbirlərin həyata keçirilməsi baxımından da hiperplaziya mövzusu aktualdır.

Hiperplaziya anlayışı və lüğəvi mənası

Hiperplaziya termini yunan mənşəlidir və “hiper” (artım, çoxalma) və “plasis” (formalaşma, inkişaf) sözlərindən yaranıb. Biologiyada və tibbdə hiperplaziya – toxuma və ya orqanda hüceyrə sayının artması nəticəsində həcminin və ya kütləsinin böyüməsi prosesi kimi müəyyən olunur. Bu zaman hüceyrələrin ölçüsü dəyişməz qalır, lakin onların sayı artır və nəticədə toxuma və ya orqanın funksional və morfoloji xüsusiyyətləri dəyişir.

Fizioloji hiperplaziya normal həyat fəaliyyətində (məsələn, qadınlarda süd vəzilərinin hamiləlik zamanı böyüməsi) rast gəlinir, patoloji hiperplaziya isə xəstəlik və ya anormal təsir nəticəsində inkişaf edir.

Hiperplaziyanın başlıca yaranma səbəbləri

Hiperplaziyanın yaranmasına müxtəlif daxili və xarici amillər təsir edir. Əsas səbəblər aşağıdakılardır:

• Hormonların təsiri: Məsələn, estrogen və progestron hormonlarının artması nəticəsində endometrium hiperplaziyası yaranır.
• Fizioloji ehtiyaclar: Qırmızı sümük iliyində qan itkisinə cavab olaraq eritrositlərin artması.
• Xarici stimullar: Daima mexaniki və ya kimyəvi təsirlər (məsələn, dəriyə təzyiq göstərən mühitdə epidermisin hiperplaziyası).
• Kompensator reaksiyalar: Zədələnmiş və ya hissəsi itirilmiş orqan və toxumanın bərpası üçün hüceyrə artımı.

Hiperplaziyanın əsas növləri

Hiperplaziya müxtəlif səbəblərə və klinik mənzərəyə görə aşağıdakı əsas növlərə bölünür:

Fizioloji hiperplaziya

Orqanizmin normal adaptiv reaksiyasıdır. Məsələn:

• Qadınlarda süd vəzisinin böyüməsi (laktasiya dövrü)
• Qara ciyər toxumasının zədədən sonra bərpası
• Sümük iliyində qan hüceyrələrinin artımı (qan itkisindən sonra)

Patoloji hiperplaziya

Anormal və ya həddindən artıq hüceyrə artımı nəticəsində yaranır. Səbəbləri arasında hormonal pozğunluq, xroniki iltihab, daimi mexaniki təsir və s. var. Məsələn:

• Endometrium hiperplaziyası (uşaqlıq daxili qatının həddindən artıq qalınlaşması)
• Prostat vəzinin hiperplaziyası (kişilərdə sidik axınının çətinləşməsi)
• Dəri papillomaları və bəzi digər dəri dəyişiklikləri

Lokal və ya diffuz hiperplaziya

Lokal hiperplaziya – toxumanın və ya orqanın müəyyən bir hissəsində hüceyrə artımı.
Diffuz hiperplaziya – bütün orqanda və ya toxumada bərabər şəkildə hüceyrə artımı.

Hiperplaziya ilə digər oxşar proseslər arasındakı fərqlər

Hiperplaziya bəzən hipertrofiya, neoplaziya (şiş prosesləri) və metaplaziya ilə qarışdırılır. Onların əsas fərqləri aşağıdakı kimidir:

• Hipertrofiya: Hüceyrələrin ölçüsünün artmasıdır, lakin sayı dəyişmir.
• Hiperplaziya: Hüceyrələrin sayı artır, ölçüsü dəyişmir.
• Neoplaziya: Anormal və nəzarətsiz hüceyrə çoxalması nəticəsində yaxşı və ya bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsi.
• Metaplaziya: Bir hüceyrə tipinin başqa tip hüceyrə ilə əvəz olunması prosesi.

Hiperplaziyanın klinik əlamətləri və diaqnozu

Hiperplaziya əksər hallarda birbaşa simptom vermir, lakin toxuma və orqanın funksiyasının pozulması ilə müşayiət oluna bilər. Məsələn, prostat vəzinin hiperplaziyasında sidik ifrazı pozulur, endometrium hiperplaziyasında menstrual sikldə dəyişikliklər və qanaxmalar baş verir.

Diaqnoz üçün aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:

• Klinik müayinə və xəstənin anamnezi
• USM, KT, MRT və digər vizualizasiya metodları
• Qan və hormonal analizlər
• Biopsiya və histoloji müayinə

Müalicə prinsipləri və profilaktika

Hiperplaziyanın müalicəsi əsasən yaranma səbəbindən asılıdır. Fizioloji hiperplaziyalarda adətən xüsusi müalicəyə ehtiyac olmur, patoloji hallarda isə:

• Hormonal terapiya (xüsusilə endometrium və ya prostat hiperplaziyasında)
• Cərrahi müdaxilə (çox zaman şişəbənzər böyümələrdə və ya ağır hallarda)
• Dəstəkləyici və simptomatik müalicə

Profilaktik tədbirlər:

• Hormonal balansın qorunması
• Qidalanma və sağlam həyat tərzi
• Xroniki xəstəliklərin vaxtında müalicəsi
• Müntəzəm tibbi yoxlamalar

Hiperplaziyanın müasir tibb və elmdə rolu

Hiperplaziya təkcə xəstəlik əlaməti deyil, həm də bərpa və regenerasiya proseslərinin mühüm mərhələsi kimi qiymətləndirilir. Biotexnologiya, onkologiya, reproduktiv tibb və transplantologiya kimi sahələrdə bu prosesin dərin araşdırılması yeni müalicə və profilaktika üsullarının inkişafında mühüm rol oynayır.

Hiperplaziya insan orqanizminin və ümumilikdə canlı aləmin həyatında mühüm adaptiv və bəzən də patoloji proses kimi çıxış edir. Onun mahiyyətinin və mexanizmlərinin başa düşülməsi bir çox xəstəliklərin diaqnozu və müalicəsində, bərpa və regenerasiya yollarının axtarışında tibbin ən mühüm istiqamətlərindən biridir. Hiperplaziyanın fərqləndirilməsi, vaxtında aşkarlanması və düzgün idarə olunması insanların sağlamlıq səviyyəsinin yüksəldilməsində əvəzsiz əhəmiyyətə malikdir.

Ən Çox Verilən Suallar