Hörümçək – bioloji elmdə Araneae dəstəsinə aid olan, ən qədim və maraqlı canlılar sırasına daxil edilən bir heyvan növüdür. Onlar əslində həşərat deyil, xüsusi olaraq araxnidlər sinfinə aid edilir və bu qrupa əqrəblər, gənələr, qırxayaqlar kimi digər canlılar da daxildir. Hörümçəklər dünyanın demək olar ki, bütün qitələrində yayılmışdır və onlara meşələrdə, çöllərdə, insan məskənlərində, hətta Arktika və Antarktida kimi soyuq yerlərdə də rast gəlmək mümkündür.
Bioloji quruluşu
Hörümçəklər morfoloji quruluş baxımından çox maraqlı və mürəkkəb canlılardır. Onların bədəni iki əsas hissədən – baş-döş və qarıncadan ibarətdir. Baş-döşdə 8 ayaq yerləşir və hörümçəklər həşəratlardan fərqli olaraq 6 deyil, 8 ayağa sahibdirlər. Eyni zamanda, baş-döş hissədə ağız, gözlər və bəzi hisslər orqanları yerləşir. Gözlərinin sayı adətən 8 olur, amma bəzi növlərdə bu say 2, 4, 6 da ola bilər. Gözlərin əsas funksiyası qaranlıqda və yaxın məsafədə görmə qabiliyyətini təmin etməkdir.
Hörümçəklərin ağzının yaxınlığında yerləşən çənələri – keliserləri var. Bu orqanlar zəhər vəzilərinə bağlıdır və ovlarını tutmaq və zərərsizləşdirmək üçün istifadə olunur. Qarınca hissədə isə hörümçək toru ifraz edən xüsusi vəzilər yerləşir. Hörümçəklərin bədən quruluşu onlara yüksək çevikliyə və fərqli mühitlərdə sağ qalmağa imkan verir.
Hörümçək toru və onun xüsusiyyətləri
Hörümçək toru, bu canlıların ən məşhur və möcüzəvi bacarıqlarından biridir. Tor hörümçəyin qarıncında yerləşən ipək vəzilərindən ifraz olunur və bir neçə növdə, fərqli qalınlıqda və elastiklikdə ola bilər. Torun əsas tərkib hissəsi zülaldır. Bu material yüngüllüyünə baxmayaraq, öz möhkəmliyinə və elastikliyinə görə bir çox süni lifləri geridə qoyur. Məsələn, bəzi növlərin hörümçək toru, çəkisinə nisbətdə poladdan belə möhkəm ola bilər.
Hörümçəklər toru ov tutmaq, yuva qurmaq, özlərini qorumaq, yumurtalarını saxlamaq üçün istifadə edirlər. Torun növü və forması da hər hörümçək növünə görə fərqli olur. Klassik dairəvi torlar, nazik xətt şəkilli torlar və hətta yastı torlar – bunların hamısı müxtəlif bioloji məqsədlərə xidmət edir.
Hörümçəklərin tarixi və maraqlı faktlar
Hörümçəklər təxminən 400 milyon il əvvəl ortaya çıxmışdır və bu müddət ərzində onlar təkamül baxımından demək olar ki, dəyişməyiblər. Paleontoloji tapıntılar sübut edir ki, ən qədim hörümçək qalıqları Devon dövrünə aiddir. Onların tarix boyu insan mədəniyyətində də özünəməxsus yeri olub: qədim Yunanıstanda hörümçək toru sənət, səbr və əzmkarlıq simvolu kimi qəbul olunub. Qədim Misirdə isə hörümçək toru müqəddəs sayılırdı və bəd nəzərdən qorunmaq üçün istifadə edilirdi.
Maraqlı bir fakt da odur ki, bəzi Afrika qəbilələri hörümçək torundan balıq ovu üçün tor hazırlamış, bəzi Asiya ölkələrində isə hörümçək yumurtalarını delikasiya kimi qəbul etmişlər.
Hörümçək növləri və onların müxtəlifliyi
Dünyada bu günə qədər elmə məlum olan 50 000-dən çox hörümçək növü vardır və hər il yeni növlər kəşf olunur. Növlərin müxtəlifliyi onların bədən ölçüsündə, rəngində, həyat tərzində, tor qurma üsullarında və zəhərli olub-olmamasında özünü göstərir. Məşhur növlərə aşağıdakılar aiddir:
- Qaradul (Latrodectus mactans): Zəhəri ilə məşhurdur və adətən parlaq qara rəngdə olur, qarın hissəsində qırmızı nöqtə var.
- Tarantula (Theraphosidae): Böyük ölçülü, tüklü və bəzən ev heyvanı kimi saxlanılan hörümçəkdir.
- Əqrəb hörümçəyi (Solifugae): Həm əqrəbə, həm də hörümçəyə bənzəyən növdür, zəhərli deyil.
- Qızıl Orb-hörümçək (Nephila): İpək kimi parlaq və güclü toru ilə tanınır.
Azərbaycanda isə ən çox yayılmış növlərə ev hörümçəkləri, tarantula və bəzi bağ hörümçəkləri daxildir.
Hörümçək zəhəri və onun təsiri
Hörümçəklərin zəhəri onların təbii müdafiə və ov tutma mexanizmidir. Zəhərin tərkibi növdən-növə fərqlənir və bəzi hallarda insan üçün həyati təhlükə yarada bilər. Qaradul və bəzi Avstraliya hörümçəkləri kimi növlərin zəhəri sinir sisteminə təsir göstərir, güclü ağrılara, əzələ spazmına və hətta ölümə səbəb ola bilər. Lakin əksər hörümçəklərin zəhəri insan üçün təhlükəli deyil və yalnız kiçik allergik reaksiyalara səbəb ola bilər.
Hörümçək zəhərinin dərman və elmdə istifadəsi
Son illərdə elm adamları hörümçək zəhərinin unikal xüsusiyyətlərindən istifadə etməyə başlamışlar. Zəhərin tərkibində olan bəzi peptidlər və zülallar sinir hüceyrələri üzərində seçici təsir göstərir və bu, yeni növ ağrıkəsici dərmanların hazırlanmasında böyük potensial yaradır. Həmçinin, bəzi laboratoriya təcrübələrində onkoloji xəstəliklərin müalicəsində, bakteriyalara və viruslara qarşı mübarizədə hörümçək zəhərindən istifadə olunur.
Bundan əlavə, hörümçək torunun liflərindən tibbi tikiş materialları, dayanıqlı süni damarlar və digər biotexnoloji məhsulların hazırlanmasında istifadə edilməsi istiqamətində elmi araşdırmalar aparılır. Hörümçək toru həm elastikliyi, həm də təbiiliyi baxımından insan orqanizminə uyğunluğu ilə seçilir.
Ən çox verilən suallar (FAQ)
- Hörümçək nədir və hansı sinfə aiddir?
Hörümçək, Araneae dəstəsinə aid olan və araxnidlər sinfinə daxil edilən, 8 ayaqlı, tor qurma qabiliyyətinə malik bir canlıdır. - Hörümçəyin bioloji quruluşu necədir?
Hörümçəklərin bədəni baş-döş və qarınca olmaqla iki əsas hissədən ibarətdir, 8 ayağı, keliser adlanan zəhər vəzili çənələri və ipək vəziləri vardır. - Hörümçək torunu necə hazırlayır?
Hörümçəklər qarın hissəsində yerləşən ipək vəzilərindən xüsusi zülal ifraz edərək tor qururlar. Hər növ hörümçək fərqli formada tor yarada bilər. - Hörümçək zəhəri insan üçün təhlükəlidirmi?
Əksər hörümçəklərin zəhəri insan üçün təhlükəli deyil. Lakin qaradul, bəzi tropik və Avstraliya hörümçəklərinin zəhəri ağır fəsadlar törədə bilər. - Hörümçək zəhəri tibbdə necə istifadə olunur?
Müasir tibbdə hörümçək zəhərinin tərkibindəki maddələrdən yeni ağrıkəsici dərmanların, onkoloji müalicə vasitələrinin və antibakterial preparatların hazırlanmasında istifadə olunur. - Dünyada neçə növ hörümçək var?
Hal-hazırda dünyada 50 000-dən artıq hörümçək növü məlumdur və hər il yeni növlər kəşf edilir. - Azərbaycanda hansı növ hörümçəklər yayılıb?
Azərbaycanda əsasən ev hörümçəkləri, bağ hörümçəkləri və bəzi tarantula növləri geniş yayılıb. - Hörümçək toru nə üçün istifadə olunur?
Hörümçək toru ov tutmaq, yuva qurmaq, yumurta saxlamaq və müdafiə məqsədilə istifadə edilir. - Hörümçəklər nə ilə qidalanır?
Onlar əsasən kiçik həşəratlar, digər araxnidlər və bəzən kiçik onurğalılarla qidalanır. - Hörümçək torundan sənaye və texnologiyada istifadə edilir?
Bəli, hörümçək torunun ipəyi biotexnologiyada, tibbi tikiş materiallarında və yüksək möhkəmliyə malik liflərin hazırlanmasında istifadə olunur.
