Johann Volfqanq fon Höte yaradıcılığının tacı sayılan “Faust” poetik dramının ilk misraları 1770-ci illərdə qələmə alınsa da, yekun mətn müəllifin ölümündən az əvvəl, 1831-ci ildə tamamlanıb. Həcminə görə iki hissəlik monumental əsərdir və Avropa ədəbiyyatında “dünya poeziyasının kilsə orqanı” metaforası ilə anılır. Höte təhsilini hüquq ixtisasında alsa da, təbiət elmləri və ilahiyyat sahəsində apardığı araşdırmalar “Faust”da intellektual polifoniya kimi əks olunur. Əsərin mərkəzində duran professor Henrik Faust renessans insanı arxetipidir: o, teologiya, hüquq, tibb və fəlsəfəni öyrənmiş, lakin “həqiqi bilik” həsrətini doyura bilməmişdir. Mefistofel obrazı Faustla bağladığı “ruhi müqavilə” vasitəsilə fürsətçi şər, skeptik ağıla çevrilir və pyes boyunca məhz dialoq janrında fəlsəfi duel gedir. Höte gəncliyində Layarın “Faust” səhnələrini oxumuş, lakin öz versiyasında alman folklorunu antik mifologiya və biblik motivlərlə sintez etmişdir. Əsərin dili yunan xorunun patetik ritmindən, sufi məhəbbət şeirini xatırladan lirik kupletə qədər geniş diapazon sərgiləyir. Mətnin ssenari strukturu “Proloq”, “I hissə” və “II hissə” üçlüyündən ibarətdir; lakin hər hissə öz növbəsində miniatür dram bloklarına bölünür. “Gretxen faciəsi” kimi tarixə düşən epizod əxlaq, cinsiyyət və günah temalarını modern psixologiyanın süzgəcindən keçirir. II hissə isə Faustun imperiya qurmaq planından kosmik xilasa qədər uzanan metafizik marafondur. Höte alman romantizmini klasika ilə birləşdirib fəlakət, iradə, məhəbbət, elm, siyasət və kosmos kimi mövzuları vahid çərçivəyə sığışdırır.
Dramaturji forma və janr sintezi
“Faust” eyni vaxtda tragediya, filosofik poema və xalq misteriyası kimi oxunur. Əsər alman Volksbuch ənənəsindəki “Doktor Faustus” nağılını əsas götürsə də, Aristotel poetikası ilə Şekspirin sərbəst forması arasında körpü yaradır. Höte dialoq bölmələrində qeyri-bərabər hecalı misralar istifadə edir, məşhur “Zueignung” bölümündə isə klassik elegiya ritmini saxlayır.
I hissə dramatik gərginlik üzərində qurulur: laboratoriyada intihar düşüncəsi, Pasxa zəngi, Mefistofelin peyda olması və Gretxenlə romantik xətt klassik beşpilləli konflikt nəzəriyyəsini xatırladır. II hissə isə epik panorama açır; burada antik Ellada, orta əsr imperiyası və alman kənd həyatının birləşdiyi “mədəni atlas” yaranır.
Faust obrazı: müasir “insan tanrısı” dilemması
Faustun ilk monoloqunda “nə hüquq, nə ilahiyyat, nə tibb mənə həqiqəti verdi” sətirləri renessans intellektualının ekzistensial boşluğunu təsvir edir. O, həqiqət naminə ruhunu qaranlığa təslim etməyə hazırdır; lakin anlaşmanın şərti sadədir – “İndiki anda razı qalsam, rədd edin məni”.
Faust skeptik rasionalizmlə mistik axtarışın sintezidir; o, laboratoriyada alkimya təcrübəsi aparır, eyni zamanda tibb qatında “qan təmizləmək” praktikasını tətbiq edir. Obraz psixoanalitik şərhlərdə “İd və Üst-menlik” arasında barışmaz rəqabəti simvolizə edir.
Mefistofel: ironik şər arxetipi
Mefistofel “həmişə pisliyi arzulayan, lakin yaxşılığa xidmət edən” paradoksal varlıq kimi təqdim olunur. Höte onu “ruhani sofist” edir, dilinin sarkazmı ilə Faustun patosunu balanslaşdırır. Satanik qəlbin klassik qara grotesk forması burada intellektual skeptikə çevrilib.
Onun həyat prinsipi nisbi həqiqətdir: “hər zərrə öz ziddinə çevrilir”. Mefistofel “Çuxur mətbəx” epizodunda sarhoş tələbələri əyləndirərkən sosial maskanı, “Walpurgisnacht” səhnəsində cadugərlərlə tənqidçi sarkazmı təmsil edir. Personaj, Hötenin “negativ dialektika” konseptinə uyğun şərh olunur.
Gretxen faciəsi və gender etikası
Gretxen (Marqart) naşı məsumiyyəti təmsil edir; Faustun fancy-eliksirli sərmayəsi onun saf ruhunu qırır. Qızın anamnezində ana səhhəti üçün “yuxu damcısı” həddi aşaraq ölüm gətirir, uşaq boğulması isə patriarxal cəmiyyətin təzyiqini qlobal günah simvoluna çevirir.
Gretxen zindanda “Göylər açıqdır” mahnısını oxuyarkən vicdan oyanışı baş verir; Höte burada Xristian penitensiya motivini islam şərtlərindəki tövbə anlayışı ilə paralel göstərir. Feminist tənqid dramda Gretxenin “qurban qadın” klişesini göstərsə də, Höte finalda onu “mələklərin müdafiəsi” ilə dirçələn ruh kimi idealizə edir.
II hissədə mədəniyyət palimpsesti
İkinci hissə klassik antik dövrdən barokko almaniyasına qədər tarixi katmanların üst-üstə sürüşdürülməsidir. “Helena aktı”nda Faust antik gözəllik arxetipini canlandırmaq üçün Helenanı bərpa edir. Bu, romantik idealizm və klassik formanın birləşməsini ifadə edir.
“İmperator sarayı” fəsli orta əsr siyasətini satirik tonla tənqid edir; kağız pul ideyası, siyasi intriqalar 19-cu əsr Almaniyasının monetar böhranına məcazidir. Finalda Faust qoca yaşında “xalq üçün torpaq quruma” layihəsi ilə sosial utopiyaya girişir – Marksist tənqid bu epizodu “xalqsız sosializm” kimi oxuyur.
Kosmoloji metafizika və xilas doktrinası
Surətlərin son səhnəsində Məsih-ana, Marian məqam və mələklərin xorunu görürük; Faustun ruhu mələklər ilə çölə çıxarılır, Mefistofel bu “ruhi qaçırma”ya mane ola bilmir. Höte burada katolik lütf doktrinasını bir növ humanist xilas kimi genişləndirir: “Daimi cəhd edən insan xilas olacaq”.
Bu təntənəli epiloq teoloji pluralizm nümunəsidir; çünki Höte lüteran məzhəbli olsa da, katolik ikonoqrafiyanı simvolik məcaz kimi istifadə edir, təkcə yəhudi-xristian xəttinə deyil, sufizmin “sonsuz yüksəliş” ideyasına da yaxınlaşır.
Dildə eksperiment və poeziya texnikası
Alman dilinin dialekt sərvəti “Faust”da bütün gücü ilə səfərbər edilir: uşaq lullayısı ritmindən alman orta əsr kilsə latincəsinə, baza ləhcələrindən klassik heksametrə qədər geniş spektr. Höte, Shakespeare kimi, yüksək poetik parça ilə bazar dili arasında sərbəst keçid edir.
Assonans və alliterasiya “Prolog im Himmel” hissəsində fövqəl-təbii akustik təsir yaradır. “Hexen-Küche” bölməsində isə aliterasiya səs effektini komik jitterə çevirir. Hötenin bədii leksikası 15 min sözdən çoxdur ki, bu, Şekspir miqyasına yaxındır.
“Faust”un qəfildən genişlənən resepsiyası
Premyeradan dərhal sonra əsər alman romantiklərinin ilham mənbəyinə çevrildi; Şiller, Hölderlin, Novalis kimi həmzamanlar “Faust”un metafizik gücünü qəbul etdilər. 19-cu əsrdə Berlioz, Guno, Mahler kimi bəstəkarlar operalar yazdı, Delakrua məcmuəsində illüstrasiyalar çəkdi.
20-ci əsrdə Tomas Mann “Doktor Faustus” romanında modern Almaniyanın Faustian müqaviləsini tənqid etdi. Psixoanalitik Karl Yunq “faust kompleksi” terminini formalaşdırdı: daimi bilik aclığı xəstəliyi. XX/XXI s. pop-kulturada isə Marvel komikslərində Mefisto, radio teatrlarında “Faust” kiber-varisi kimi yenidən doğuldu.
| Bölmə | Əsas motiv | Ədəbi forması | Reallıq paraleli |
|---|---|---|---|
| Proloq | Şər-Xeyir dialoqu | Səhnə dialoqu | Bibliya “Əyyub” kitabı |
| Gretxen faciəsi | Günah və bağışlanma | Lirik-tragediya | Alman burjuaziyası |
| Helena aktı | Antik estetika | Klassik dram | Avropa humanizmi |
| İmperator sarayı | Siyasi satira | Alverse | Monetar böhran |
| Final yüksəliş | Metafizik xilas | Mistik poema | Humanist teologiya |
“Faust” zamanın açıq laboratoriyasıdır; burada humanizm, rasionalizm, romantizm və modernizm kimyəvi reaksiya kimi qarışır. Höte öz qəhrəmanını mütləq biliyin arxasınca kosmik bir kəşfə apararkən, ona “müqəddəs narazılıq” verib – durmadan axtarmağı. Mefistofel ironiyası insanların qürurunu sındırsa da, sonda məğlub olur; çünki Höte insan iradəsinin ilahi mənbəyə yönəldiyi anda transformasiyaya məruz qalacağına inanır. Gretxen obrazı sosial əxlaq güzgüsüdür: günaha düşən, lakin mərhəmətlə xilasa çatan bəşər qadını. II hissənin utopik planları çağdaş inşaat, iqtisadi və ekoloji layihələr üçün təbiətin səsini dinləmək gərəkdiyini xatırladır. Höte “Faust”da dili səs-kuyun orqanına çevirib beynəlxalq ədəbiyyata konsert bəxş edir. Hər oxunuşda yeni akkordlar eşidilir, çünki əsər sual dolu güzgü kimi oxucunu öz həqiqəti ilə üz-üzə qoyur. Faustun xilası “davamlı cəhd edən” bəşər övladını ümidlə işıqlandırır, amma Mefistofel xəbərdarlıq edir ki, biliyin şərtləri etik çərçivə tələb edir. Beləliklə, “Faust” yalnız alman ədəbiyyatının zirvəsi deyil, həm də insan ruhunun əbədi yüksəliş xəritəsidir; hər nəslin intellektual vulkanı yenidən püskürtmək üçün Hötenin bu monumentinə toxunması kifayətdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Hötenin “Faust”u iki əsas hissədən ibarətdir. I hissə 1808-ci ildə, II hissə isə 1832-ci ildə tamamlanaraq post-mortem nəşr edilmişdir. Hər hissə müxtəlif səhnələrə bölündüyü üçün əsər mini dramların mozaikasını xatırladır. İki hissə arasındakı üslub və mövzu diapazonu xeyli fərqlidir.
Mefistofel Faustun ruhunu ələ keçirmək üçün müqavilə bağlayır. Şərt budur ki, Faust həyatda elə bir an tapsın ki, “Dayan, sən nə gözəlsən” deyib ondan razı qalsın. Razı qalma anı Faustun ruhunun şər qüvvəyə məxsus olması deməkdir. Bu, daim axtarma impulsunu dramatik gərginlikdə saxlayır.
Gretxen gənc, sadə təbəqədən olan qızdır. Faustun sevgisi və Mefistofelin intriqası nəticəsində o, anasının ölümünə səbəb olur, hamilə qalır və uşağını boğur. Cəmiyyət tərəfindən zindana atılır, lakin dərin tövbə nəticəsində ruhən xilas olur. Finalda mələklər tərəfindən azad ediləcəyi bildirilməklə rəhmət motivi vurğulanır.
II hissə klassik mifologiya, iqtisadi satira, orta əsr mistikası və futuristik utopiyanı eyni mətn içində birləşdirir. Səhnələr xətti deyil, kollaj prinsipi ilə düzülüb. Çox sayda rəmz, alimlik, alman siyasi tarixi allüziyaları mətnin dekodlaşmasını mürəkkəbləşdirir. Buna görə elmi şərh və tərcümə qeydləri ilə oxumaq tövsiyə olunur.
Əsərin çekirdeyində XVI əsrdə yaşamış alman alimi Johann Georg Faustun əfsanəsi dayanır. 1587-ci ildə çap edilən Volksbuch onun şeytanla müqaviləsini təsvir edir. Höte bu xalq kitabçasını gəncliyində oxumuş, lakin əsəri fəlsəfi və poetik miqyasda dərinləşdirmişdir. Beləcə folklor motivi universal dramatik poema səviyyəsinə yüksəlib.
Əsərdə renessans humanizmi, alman idealizmi, panteizm, hətta sufi mistikası izləri mövcuddur. Mefistofelin skeptisizmi empirist xətti, Faustun sonsuz axtarışı ekzistensial məqamları ortaya qoyur. II hissədə platonizm və romantik idealizm dominantdır. Höte bu məktəbləri harmonik konturda sintez edib.
Alman tənqidçisi Fridrix Gundolf əsərin mövzu, dil və ritm zənginliyini monumental kilsə orqanının çoxqat səslərinə bənzədib. “Faust” elə bir poetik orkestrdir ki, fəlsəfə, tragediya, lirik və satira motivləri eyni anda səslənir. Həcmi, üslubu və intellektual dərinliyi əsəri ədəbiyyatda unikal edir.
Höte əsərin ilk səhnələrini 1772-1775-ci illərdə yazmağa başlayıb. 1808-də I hissəni nəşr etdirib, lakin II hissə üzərində ömrünün sonuna – 1831-ci ilə qədər işləyib. Deməli, yarım əsrə yaxın müddətdə əsər üzərində fasilələrlə çalışma aparıb.
Bəli. Hektor Berlioz “La Damnation de Faust” oratoriyasını, Şarl Quno “Faust” operasını, Mahler isə VIII simfoniyasını əsərin final xoru motivləri əsasında bəstələyib. Dünyanın aparıcı teatr və opera səhnələrində əsərin müxtəlif musiqili versiyaları mütəmadi nümayiş olunur.
Ən geniş yayılan tərcümə Musa Yaqubun nəsr-nazm qarışıq variantıdır. Həm orijinal metrik formaya, həm də mənaca sadiqliyi saxlamağa çalışılıb. Alternativ olaraq, Vaqif Sultanlı və Əliağa Kürçaylının tərcümələri də mövcuddur. Orijinal alman mətnini bilənlər üçün paralel oxu tövsiyə olunur.
