Azərbaycanın yüksəkmərtəbəli inşaat sahələrindən külək elektrik stansiyalarının turbin qanadlarına, televiziya qüllələrindən fasad təmirinə qədər aparılan işlərdə “hündürlük” anlayışı sadə ölçü vahidindən daha çox risk indeksini təyin edən kritik parametrdir. Sənaye təcrübəsi göstərir ki, 1,8 metrdən yuxarı səthlərdə işləyən əməkdaşların yıxılma, obyektin üzərinə düşmə və ya alətlərlə əlaqədar travma riski qat-qat artır; buna görə texniki təhlükəsizlik protokolları hər addımı əvvəlcədən planlaşdırmağı tələb edir. Hündürlükdə işləyən işçi bədənini təhlükəsizlik kəmərinə etibar edir, amma həmin kəmərin metrologiya sertifikatı yoxdursa, vizual baxışdan qaçan mikro çat bir anın içində faciə ssenarisinə çevrilə bilər. Beynəlxalq Əməyin Mühafizəsi Təşkilatının statistikası göstərir ki, tikinti sektorunda ölümcül hadisələrin 37 faizi yıxılma səbəbi ilə baş verir və bu göstərici inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha yüksəkdir. Yerli qanunvericilik – “İstehsalatda əməyin mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu – hündürlükdə iş üçün üç əsas prinsip irəli sürür: kollektiv mühafizə tədbirləri, fərdi qoruyucu vasitələrin standartlaşdırılması və risk qiymətləndirilməsi protokoluna riayət. Praktikada bu prinsiplər iş başlamadan əvvəl keçirilməli maarifləndirici təlim, kotirovka edilmiş avadanlıq, iş sahəsinin perimetr mühafizəsi, hava şəraiti monitorinqi və hadisəyə cavab planı kimi elementlərə parçalanır. Təhlükəsizlik yalnız qayda kitabça deyil, sahə mədəniyyətidir; menecer və fəhlə eyni risk zəncirinin halqalarıdır və zəif halqa bütün sistemi çökdürə bilər. Yıxılma sındırıla bilməyən fizika qanunudur, amma təlim, texnika və intizam bu qanunun fəsadlarını minimuma endirə bilər. Qaldırma platformasının sertifikatı, ankraj nöqtəsinin yükdaşıma testi, tərkibində USB-lə doldurulan işıq siqnallı dəbilqə – bütün bu detallar birlikdə ömürləri xilas edən mühəndislik mozaikası yaradır.
Qanunvericilik tələblərinin bazası
Hündürlükdə iş 1,8 metrdən yuxarı səviyyələrdə görülən bütün əməliyyatları əhatə edir və Azərbaycan Respublikasının Əməyin Mühafizəsi Normaları 2022-ci il redaksiyasında ayrıca bölmə ilə tənzimlənir. Bu normalar işəgötürəni risk qiymətləndirmə aktı tərtib etməyə, təsdiqlənmiş təlimat kitabçasını iş sahəsində saxlamaya və işçiləri ildə ən azı bir dəfə təkrar sertifikasiya prosesindən keçirməyə məcbur edir. Təlim modulunda zəncir, tros və ankraj elementlərinin vizual baxışı, ilk yardım alətlərinin yerləşməsi və fövqəladə enmə proseduru imtahan sualları şəklində yoxlanılır.
İşə yeni qəbul olunan əməkdaş hündürlükdə iş üzrə “B qrupu” vəsiqəsini diaqnostik imtahanla alır; bu vəsiqə olmadan işçinin iplə eniş, qaldırma platforması və ya skelet konstruksiya üzərində çalışmağa çıxışı qəti qadağandır. Qanun pozuntusu aşkar edildikdə Dövlət Əmək Müfəttişliyi cərimə və ya fəaliyyətin dayandırılması qərarı çıxarır; kəskin təkrar hal 5000 manatdan yuxarı cəza və müddətli lisensiya itkisilə nəticələnə bilir.
Risk qiymətləndirilməsi və əvvəlki hazırlıq
Hər layihə başlamazdan əvvəl sahə mühəndisi “Task Hazard Analysis” (THA) sənədi tərtib edib riskləri dərəcələndirir; yıxılma, elektrik şoku, obyektin düşməsi kimi ssenarilərə ehtimal və təsir əmsalı verərək qrafik matrisa yaradır. Eyni zamanda meteoroloji məlumatlar – külək sürəti, rütubət, temperatur amplitudası – beş bal şkalasında qiymətləndirilir; külək sürəti 10 m/s-dən yuxarı olduqda fəaliyyət dayandırılmalıdır.
Risklərin azaldılması üçün kollektiv mühafizə prioritetdir: müvəqqəti məhəccərlər, təzyiqə davamlı şəbəkə torları və düşmə enerjisi udan amortizator xəttləri əvvəlcə quraşdırılır; fərdi qoruyucu vasitələr son mərhələdə işə düşür. Hər ankraj nöqtəsi 15 kN statik yükgötürmə testindən keçməli, sınaq protokolu iş sahəsində saxlanılmalıdır.
Fərdi qoruyucu vasitələrin düzgün seçimi
Kəmər komplektində oturacaq kəmər, sinə bağlayıcısı və arxa D halqası mövcud olmalıdır; yalnız bel kəməri ilə işləmək 2018-ci ildən qüvvədə olan EN 361 standartına əsasən qadağandır. Kəmərin materialı UV stabil poliester və ya para-aramid lifindən olmalı, metal hissələr paslanmayan poladdan istehsal edilməlidir.
Helm (dəbilqə) EN 12492 alpin standartı ilə uyğun olmalı, yan deformasiyadan qoruyan yan lövhələr və yuxarı düşmələrə qarşı amortizasiya köpüyü daşımalıdır. Sürüşməyə davamlı protektorlu çəkmələrdə S3 SRC işarəsi su keçirməzliyə və neft-tərkibli maddələrə davamlılığı göstərir. Əlcəklər köpüksüz nitril örtük sayəsində istini və metal kənarlarını zərərsizləşdirir.
İp sistemləri və ankraj nöqtələrinin riyaziyyatı
Statik ip EN 1891-A tipində, 11 mm diametrli seçilir; bu ip 3300 daN qırılma yükünə malikdir və 5 %-dən az uzama koeffisienti sayəsində yıxılma enerji udumunu zərbə absorbentlə paylaşır. Dinamik ip yalnız qısa müddətli eniş və alpin texnikasında təhlükəsizlik kilidi kimi istifadə edilir.
Ankraj nöqtəsinin seçimi üçün mühəndis konstruksiyanın kəsit momentini hesablayır, qaynaq tikişlərinin ultrason sınağı və polad sinifinin S355 olduğunu təsdiq edən sertifikat tələb olunur. İp xəttinə enerji absorber əlavə olunmadıqda yıxılma faktoru 2-dən artıq olmamalıdır; bu, 2 metrlik potensial yıxılma və 1 metrlik ip uzunluğu deməkdir.
Kollektiv mühafizə və platforma infrastrukturu
Skelet konstruksiya üzərində müvəqqəti platforma qurularkən taxta döşəmələr 38 mm qalınlıqda olmalı və EN 12811 standartına uyğun 1,5 kN/m² yükqəbuletmə qabiliyyətinə malik olmalıdır. Platformanın hündürlüyü 2 metrdən yüksəkdirsə, 1,1 metrlik məhəccər və 0,15 metrlik bort lövhəsi quraşdırılmalıdır.
Qaldırma səbətlərində operator sertifikatlı olmalı, səbət QOST 22046-76 normativinə uyğun sınaqdan keçməli və hər üç aydan bir maqnit-zədəlilik testi aparılmalıdır. Hidravlik platformanın qəza enmə klapanı işlək vəziyyətdə saxlanmalı, gündəlik texniki jurnal doldurulmalıdır.
Fövqəladə vəziyyət planı və xilasetmə protokolları
Yıxılma hadisəsi baş verdikdə “Suspension Trauma” 5-7 dəqiqə ərzində şok yaradaraq ölüm riskini kəskin artırır, buna görə xilasetmə qrupları xüsusi askı dəstləri ilə işçiyə ikinci ip xətti vasitəsilə yanaşmalı və vertikal boşluqdan çıxarmalıdır. Sadə iplə çəkmə mexanizmi 4:1 mexaniki üstünlük yaratmaq üçün blok-maqram komplektindən istifadə edir.
Təcili tibbi yardım gələnə qədər işçi ayaqlarını hərəkət etdirərək venoz dövranı aktiv saxlamalıdır; bu məqsədlə kəmərdə “Trauma Relief Straps” yerləşdirilməsi tövsiyə edilir. Fövqəladə planın iş sahəsinin girişində asılması və hər üç ayda ssenari simulyasiyasından keçirilməsi qanunla tələb olunur.
Hava şəraiti monitorinqi və gecə işlərinin işıqlandırılması
Rütubət 80 %-dən yuxarı qalxarsa, metal səthlərin sürüşkənliyi artır, buna görə platforma döşəmələrinə silisium-qum qatqılı boyalar çəkilməlidir. Külək gücü 10 m/s-dən yuxarı olduqda yellənmə amplitudası təhlükəli həddə çatır, qaldırıcı avadanlıq operatoru fəaliyyət dayandırmağa məsuldur.
Gecə işləri aparılarkən LED proyektorlar 500 lüks səviyyəsində horizontal işıq intensivliyi yaratmalıdır. İşıq direkləri belə yerləşdirilməlidir ki, işçi kölgəsi iş yerinə düşməsin və kəskin kontrast yaranmasın. Dəbilqələrin arxa hissəsinə qırmızı LED siqnal lentləri əlavə edilməli, liftdə eniş-edərək çalmalar lazım olduqda səsləndirilməlidir.
Psixofizioloji hazırlıq və tibbi nəzarət
Hündürlük qorxusu vestibulyar aparatın stress reaksiyasıdır; işçilər psixoloji testdən (vertigo tolerantlıq mizanı) keçməli, CO₂ səviyyəsi ölçülən təzyiq otağında balans təlimi almalıdırlar. İşə götürməzdən əvvəl tibbi komissiya arterial təzyiq, görmə kəskinliyi və proprioseptiv refleksləri yoxlayır.
Yuxu çatışmazlığı, spirt qəbulu və bəzi antipsixotik dərmanlar koordinasiya və reaksiyanı zəiflədir, buna görə tibb məntəqəsi işə çıxış günündə nəfəs analizatoru ilə ekspress test aparır. Nəbz 50-dən aşağı və ya 100-dən yuxarı olduqda hündürlükdə işə çıxmağa icazə verilmir.
| Təhlükəsizlik elementi | Norma sənədi | Minimal texniki göstərici | Test intervalı |
|---|---|---|---|
| Fərdi kəmər | EN 361 | 15 kN statik yük | Hər 12 ay |
| Statik ip | EN 1891-A | 3300 daN qırılma | Hər 6 ay |
| Platforma döşəmə | EN 12811 | 1,5 kN/m² | Hər dəyişiklik |
| Helm | EN 12492 | 20 kN toqquşma udumu | Hər 3 il |
| Ankraj nöqtəsi | EN 795-B | 15 kN | Hər 12 ay |
Hündürlükdə işləmək təbiətin dəyişməz qanunlarına meydan oxumaq deyil, həmin qanunlarla əməkdaşlıq etməyi öyrənməkdir. Risk matrisi doğru tərtib olunarsa, işçi hər addımda görünmə¬yən qoruyucu çətir altında hərəkət edir; görünməzlik isə avadanlığın möhkəmliyindən, əməl olunan intizamdan və təlimlərin müntəzəmliyindən doğur. Texniki təhlükəsizlik qaidələri bir tərəfdən insan həyatını, digər tərəfdən layihə büdcəsini qoruyur, çünki qəza həm fiziki, həm maliyyə baxımından ən böyük itki deməkdir. Kollektiv mühafizə tədbirləri fərdi vasitələrdən öndə gəlməli, tibbi monitorinq psixoloji hazırlığı tamamlamalı, hava şəraiti analizi elan edilmiş qrafikdən önəmli sayılmalıdır. Qanunvericiliyə riayət sertifikat divarını bəzəyən kağızdan çox, prosesin canlı hissəsinə çevrilməli, işçiyə risklərdən qorunmaq cəsarəti verməlidir. Təhlükəsizlik kəmərinin qıfılının hər klik səsi, ankraj boltunun tork düymə ilə sıxılması, iplərin satıllaşan səsi – hamısı kollektiv sağlamlığın simfoniyasını təşkil edir. Hündürlükdə işin poetik tərəfində insan üfüq xəttini yaxınlaşdırır, ancaq bu üfüqə sağlam qayıtmaq üçün rasionallıq və texnika əl-ələ verməlidir. Məqsəd yalnız yüksəkliyə qalxmaq deyil, oradan təhlükəsiz enmək və təcrübəni növbəti tapşırığa aparmaqdır. Bunun üçün hər detal – kliklə bərkidilən karabindən rüzgar proqnozunu göstərən mobil tətbiqə qədər – vahid risk idarəetmə mexanizminin dişliləridir və bu dişlilər yaxşı yağlananda insan faktoru üstün nəticə verir.
Ən Çox Verilən Suallar
Azərbaycan normativ sənədlərində 1,8 metr və daha çox səviyyələrdə aparılan əməliyyatlar hündürlükdə iş kateqoriyasına daxil edilir. Bu hədd parçalanmaya başlama enerjisinin kəskin artdığı biomekanik sərhəd sayılır. Təbii ki, 10 metr və daha yüksək nöqtələr risk əmsalını daha da yüksəldir, amma texniki təhlükəsizlik qaydaları 1,8 metrdən yuxarı bütün səviyyələri eyni kateqoriyada qiymətləndirir. Bununla işəgötürən ən kiçik yüksəklikdə belə kollektiv mühafizə tədbirlərini aktivləşdirməyə məcbur olur.
İşə qəbul zamanı terapevt, oftalmoloq, nevroloq və otolarinqoloqun tam müayinəsi aparılır. Vestibulyar aparat testləri və arterial təzyiq norması xüsusi diqqətə alınır. İlkin müayinədən sonra işçi hər il təkrar tibbi baxışdan keçir, ancaq hipertoniya və ya qlükoza intolaransı kimi risk faktorları yaranarsa, həkim əlavə test təyin edir. Nəticələr elektron sistemdə saxlanılır və əmək müfəttişliyi istənilən vaxt əldə edə bilir.
Standart poliester kəmərlərin istismar müddəti beş ildir, para-aramid lifli modellər yeddi ilə qədər xidmət göstərə bilər. Lakin ilk yıxılma hadisəsindən sonra kəmər dərhal utilizasiya olunmalıdır, çünki enerji absorber strukturu elastikliyini itirir. Vizual çatlar, tikişlərin sökülməsi və ya metal elementlərin korroziyası da dərhal dəyişmə tələb edir. İstehsal tarixi və yoxlama etiketləri kəmərin üzərində olmalıdır.
Çılpaq skelet və ya platforma üzərində külək sürəti 10 m/s həddini keçdikdə əməliyyat dayandırılır. Qaldırıcı vinç və ya teleskopik platforma istifadə olunursa, bəzi istehsalçılar 12-14 m/s-ə qədər icazə verir, lakin bu, avadanlığın pasportunda göstərilmiş limitdən asılıdır. Hər halda külək fövqəladə layner effektini artırdığından ehtiyat tədbirləri gücləndirilir. Fasilə zamanı işçilər ankrajda qoşulu vəziyyətdə qalmalı və mexanizmlər söndürülməlidir.
Statik ip 5 %-dən az uzama koeffisienti ilə ağır yükü minimallaşdırılmış elastikliklə daşıyır və yıxılma enerjisini absorberin üzərinə yönləndirir. Dinamik ip 8-10 % uzama göstərir, alpin üslubunda yuxarıdan düşmə şokunu özündə udur, lakin uzun müddətli iş mövqelərində boşluq yarada bilər. Tikinti və sənaye perspektivində daha çox statik ip üstünlük təşkil edir, dinamik ip yalnız xilasetmə və qısa enişlərdə istifadə olunur.
EN 12464-2 işıqlandırma standarti hündürlükdə montaj əməliyyatları üçün minimum 300-500 lüks səviyyəsi təyin edir. Işıq konusları overlap etməli və kölgə sahəsi yaratmamalıdır. LED proyektorların rəng temperaturu 4000-5000 K aralığında seçilir ki, relyef kontrastı real görünsün. İşçi dəbilqələrində qırmızı LED lentlər əlavə vizual xəbərdarlıq yaradır.
Enerji absorber istifadə olunmursa, ip xətti üzərində yıxılma faktoru 2-ni keçməməlidir. Yəni yıxılma məsafəsi ip uzunluğundan iki dəfə artıq olmamalıdır. Bu limit aşılarsa, ankraj nöqtəsi və ip qırılma riski dramatik şəkildə yüksəlir. Praktikada absorber əlavə etmədən 1,5 faktor limiti daha təhlükəsiz sayılır.
Ənənəvi taxta döşəmələr 38 mm qalın şam ağacından hazırlanır və EN 12811 norması üzrə impregnasiya edilir. Polad barmaqarası döşəmə isə yanğına dayanıqlılıq baxımından üstünlük verir. Hər iki halda döşəmə elementləri cüt qoşqu ilə skeletə bərkidilməli və boşluq 10 mm-dən artıq olmamalıdır. Yaş səthdə sürüşkənlik riskini azaltmaq üçün silisium-qum səpişi tətbiq edilir.
Suspension Trauma sindromu 5-7 dəqiqə ərzində şok və qan dövranı pozuntusu yaradaraq ölüm riskini artırır. Bu səbəbdən işçi maksimum 10 dəqiqə içində ankrajdan aşağı endirilməli və horizontal vəziyyətə gətirilməlidir. Xilasetmə qrupu hər üç ayda bu ssenarini praktiki məşq edərək cavab sürətini optimallaşdırır. Xüsusi askı kəmərləri xilasetməni tezləşdirir.
Nikotin damar daraldıcı təsirə malikdir və koordinasiyanı zəiflədə bilər. Siqaret fasilələri yalnız yerə eniş zonasındakı təyin olunmuş yerdə, alət və avadanlıqlardan uzaqda icazəlidir. Hər eniş-çıxış iki şəxsin nəzarət sistemində (buddy system) həyata keçirilir. Nikotin istifadəsindən sonra minimum 10 dəqiqə gözlənilir ki, damar sistemi stabilizə olunsun və yenidən ankraja qoşulma etibarlı olsun.
