Hürrem Sultanın adı Osmanlı sarayının daş divarlarından kənara çıxaraq Avropa hronikalarının, Şərq rəvayətlərinin və müasir pop-kulturanın ən parlaq qadın fiqurlarından birinə çevrilib. XVI əsrin hüdudlarında Krım tatarlarının basqını ilə Leh torpaqlarından İstanbulun Topqapı sarayına uzanan əsarət yolu sadə bir kəniz qızın taleyini sultaniyə çevirmək üçün kifayət etdi. Qızılbaş üsyanları, Qanuni Süleymanın təkbaşına apardığı səfərlər, Avropa diplomatiyasının saray içi casus şəbəkəsi – hamısında Hürremin adı bir qadın iradəsinin mərkəzində dayanır. Onun Sultanın qanuni nikahlı arvadı statusunu qazanması əsrin saray ənənələrini sarsıtdı, “Haseki Sultan” titulu gələcək hərəmlik-sultanlıq institutunun hüquqi inşasına zəmin yaratdı. Hürremin rəqiblərinə qarşı qurduğu siyasi manevrlər Kanuni dövrünün gerçək güc balansını xatırladır; saray yazışmalarında “Roxolana” kimi tanınan bu qadın hədiyyə diplomatiyası, xeyriyyə layihələri və səfirlərlə gizli yazışmaları ilə imperiya daxilində yenilənən sosial iqtisadi modelin də gizli arxitektorlarından biri oldu. Mimar Sinan tərəfindən layihələndirilən Haseki külliyyəsi onun xeyriyyə niyyətinin daş simvolu, “Süleymaniyyəni tikən əli”nin şəfqət tərəfi hesab edilir. Onu sevdalı qadın, qisasçı intriqan, mərhəmətli analıq simvolu kimi təqdim edən əsrlərlə formalaşmış stereotiplərin kökündə isə dövlət idarəçiliyinin ən incə tellərinə toxunan real addımlar durur. Hürremin şaxələnən təsir qolları Kanuni Süleymanın qərar mexanizmlərinə artıq strategiya səviyyəsində təsir etdikcə “Qadınlar səltənəti” adlandırılan dövrün qapısı aralandı. Saray rəqiblərinin ölümcül düşərgəsində özü və övladları üçün mövqelər qurarkən göstərdiyi çeviklik, dövrlə nisbətdə “modern” sayılacaq humanitar layihələri, müsəlman hüququ və xristian diplomatiyası arasında balans axtaran yazışmaları onun obrazını sadə harem siyasi dairəsi çərçivəsindən çıxarır. Çünki bu adın ətrafında cəmlənən mifik hekayənin dərinliyində bir tərəfdən ortodoksal saray protokolu, o biri tərəfdən şəxsi səadət axtarışı çarpışır və nəticə olaraq tarixin ən güclü qadınlarından biri meydana gəlir.
Mənşəyi və saraya gətirilməsi
Əksər mənbələr Hürremi 1502–1506 illərdə Ukraynanın Rohatın şəhərində doğulmuş rusin keşişin qızı kimi təqdim edir. 1520-ci ilin əvvəllərində Krım tatarları tərəfindən əsir götürülərək Qefe bazarında satılmış, oradan III İbrahim Paşanın himayəsində Topqapı sarayına daxil olmuşdur. Saray təlimində musiqi, farsca və ərəbca məharətləndirilməsi onun qısa müddətdə fərqlənməsinə səbəb olur.
Gənc kəniz çevik zəkası və hazırcavab təbiəti ilə harem ağalarının diqqətini çəkir, “Hürrem” – “gülərüz” ləqəbi də elə bu illərdə verilir. Səltənətin qanunları qadınların siyasi nüfuzunu dolaylı yolla məhdudlasa da, hərəmdə rütbə pilləsi müalicəli davranış və sultan məhəbbəti ilə dəyişə bilirdi; Hürrem ilk addımı burada atdı.
Qanuni Süleymanla nikahı və saray ənənələrinin sınması
1521-ci ildə Şehzade Mehmedin doğumu ilə Hürrem “Haseki” rangına yüksəlir, amma əsl çevriliş 1534-cü ildə rəsmi nikahla gerçəkləşir. Osmanlı sarayında sultanların cariyə ilə evlənməməsi yazılmamış qayda idi, lakin Süleyman bu qaydanı pozaraq harem hierarxiyasında yeni status presedenti yaratdı.
Nikahdan sonra Hürremin iqamətgahı Eski Saraydan Topqapının hökmdar qanadına köçürüldü, beləliklə o, hərbi səfərlər istisna olmaqla, sultanın gündəlik qərar məkanına yaxın məsafədə yerləşdi. Diplomatik məktublar göstərir ki, səfirlər “Roxolana”ya xüsusi hədiyyələr gətirir, çünki onun təsir gücü artıq saray dəhlizlərindən çıxmışdı.
Saray intriqaları və Mahidəvranla rəqabət
Hürremin yüksəlişi əvvəlcə Şehzade Mustafanın anası Mahidəvranla kəskin mübahisələrə yol açdı, bu qarşıdurma harem qaydaları səviyyəsində fiziki toqquşa qədər gedib çatdı. Süleyman Mahidəvranı Eski Saraya göndərərək gərginliyi səngitdi, lakin Mustafa taxt varisi olaraq qalmaqda davam edirdi.
Hürremin əsas məqsədi öz oğulları üçün taxt yolunu təhlükəsizləşdirmək idi. Dövlətlüzadə Rüstəm Paşa ilə qızı Mihrimahın evliliyi, oğlu Bəyazidin sancağa çıxarılması, sadiq paşaların kilid vəzifələrə yerləşdirilməsi bu stratejinin hissələridir. Mustafa 1553-cü ildə səfər zamanı boğdurulduqda siyasi meydan Hürremin nəzarətinə keçdi.
Xeyriyyəçilik və memarlıq irsi
Haseki Hürrem Sultan Külliyyəsi 1539-cu ildə İstanbulun Aksaray məhəlləsində inşa edilərək mədrəsə, xəstəxana, karvansara və aşxanadan ibarət sosial kompleksə çevrildi. Mimar Sinanın ilk böyük layihələrindən biri kimi tanınan bu külliyyə imperiya paytaxtının sosial-mədəni landşaftını dəyişdi.
Bundan əlavə, Qüdsdəki Haseki xanəgahı, Edirnəkar kapısı yaxınlığındakı su kəməri, Mekke-i Mükerremədə sığınacaq evləri onun xeyriyyə motifinin coğrafi genişliyini göstərir. Hər layihə üçün xasiyyətnamə tərtib olunur, gəlir mənbəyi kimi vakıf mülkləri qeydiyyata alınırdı; bu, uzunmüddətli davamlılıq forması idi.
Diplomatik məktublar və beynəlxalq imic
Polşa kraliçası Bona Sforza, Avstriya arxidüşesi Anna və Fransa kraliçası Katerina di Medici ilə məktub mübadilələri Hürremin “saraylararası qadın diplomatiyası”nı təmsil edir. Təqdim olunan hədiyyələr – Krakov ipəyindən toxunan örtük, Murano şüşəsi və ətirli yağlar – yumşaq güc aləti idi.
Bu yazışmalar Osmanlı–Habsburq sülh müzakirələrində qeyri-rəsmi kanal rolunu oynayırdı; Süleymanla Şarl V arasında əsəb gərginliyi yüksəldikdə Hürremin kraliça Annaya ünvanladığı məktub zərif tonla siyasəti yumşaltmağa yönəlmişdi. Diplomatiyada qadın nüfuzu rəsmi protokola düşməsə də, nəticələr arxivlərdə görünür.
Miras uğrunda oğulların toqquşması
Şehzade Mustafanın edamından sonra varislik yarışı Bəyazid və Səlim arasında qızışdı. Hürrem öz sevimli oğlu Bəyazidi dəstəkləsə də, Rüstəm Paşa və Mihrimah diplomatik kombinasiyalarla Səlimi üstün mövqeyə çıxardılar.
Hürrem 1558-ci ildə vəfat edəndə, Səlimin Konya döyüşündə qələbə qazanaraq Bəyazidi İran sərhədinə sıxışdıracağı hələ tarixə çevrilməmişdi. Onun yoxluğu saray daxili koalisiyanı dəyişdirdi, amma Hürremin saldığı xeyriyyə strukturları, diplomatik əlaqələri və saray təcrübəsi qalmışdı.
Hürremin ölümü və məzarı
Hürrem Sultan 15 aprel 1558-ci ildə Topqapıda qızdırmadan vəfat etdi, cənazəsi Süleymaniyyə məscidində tikdirdiyi türbədə dəfn edildi. Türbənin mozaika kompozisiyasında cənnət bağlarını simvolizə edən gül naxışları və ayə yazıları yerləşdirildi.
Süleyman sadiq ustaları ilə türbəni bir il içində tamamlatdı, lakin sevimli Hasekisini yalnızca səfər dönüşlərində ziyarət edirdi. Türbə bu gün də İstanbulun tarixi siluetində Osmanlı qadın xeyriyyəçiliyinin simvolu kimi dayanır.
Pop-kultura və müasir şərhlər
XXI əsrdə “Muhteşem Yüzyıl” serialı Hürremin obrazını qlobal auditoriyaya tanıtdı, lakin dramaturji əlavələr tarixi faktlarla qarışaraq yeni mifologiya formalaşdırdı. Serial nəticəsində turistik axında 28 % artım qeydə alındı, xatirə suvenirləri bazarı genişləndi.
Akademiya bu populyar təsvirləri tənqid etsə də, ictimai maraq arxiv sənədlərinin yenidən tədqiqinə səbəb oldu. Gender tarixi perspektivindən Hürrem Osmanlıdakı “Köçürülmüş qadın siyasəti” anlayışının ən bariz nümunəsi kimi yenidən qiymətləndirildi.
| İl | Hadisə | Hürremin rolu | Təhlükələr |
|---|---|---|---|
| 1521 | Şehzade Mehmed doğuldu | Hasekilik statusu yüksəldi | Mahidəvranın qısqanclığı |
| 1534 | Rəsmi nikah | Saray ənənəsi pozuldu | Davlət ricalının narazılığı |
| 1539 | Külliyyə tikintisi | Sosial nüfuz artdı | Maliyyə tənqidləri |
| 1553 | Mustafanın edamı | Güc balansı dəyişdi | Ulema təpkisi |
| 1558 | Ölümü | Səlim–Bəyazid mübarizəsi başladı | Siyasi himayənin itməsi |
Hürrem Sultan XVI əsr Osmanlı geopolitikasının görünməyən arxitektoru kimi həm dövlət mexanizminin, həm də saray sosial iyerarxiyasının ən məxfi dişli çarxlarını hərəkətə gətirdi. Krım bazarından imperatorluğun güc mərkəzinə qədər uzanan taleyinin hər mərhələsi qadın nüfuzunun ehtimal etdiyi sərhədləri genişləndirdi. Xeyriyyə müəssisələri orta sinif İstanbul əhalisinin sosial təhlükəsizlik şəbəkəsini gücləndirdi, diplomatik məktubları Avropa saraylarında Osmanlı imicini yumşaltdı, harem intriqaları isə dövlət varislik mexanizmini yenidən qaydaya saldı. O, nə yalnız aşiq qadın, nə yalnız qəddar intriqan, nə də sırf siyasi fiqur idi; bütün bu rolların sintezində meydana gələn yeni sultanlıq modeli idi. Hürremin mirası bəzən qara legendalarla ləkələnsə də, faktoloji arxiv sənədləri onun ağıllı idarəetmə və humanitar baxışını təsdiqləyir. Övladlarının taleyi əsrlər boyu qadınların saray siyasətindəki rolu mövzusunu canlı saxladı və “Qadınlar səltənəti”nin başlanğıc nöqtəsinə çevrildi. Hər yeni tədqiqat onun həyatının detallarını yenidən qiymətləndirir, çünki Hürrem fenomeni təkcə tarixi hadisə deyil, dinamik diskursdur. Bu diskurs qloballaşan dünyada qadın liderliyi, mədəni köklər və siyasi etika mövzularına işıq tutur. Krım çöllərində əsir düşən Rohatın qızının Süleymaniyyə türbəsində şahzadə məzarları ilə yanaşı uyuması taleyin paradoksunu göstərir: hakimiyyətin ən yüksək pilləsinə qalxan azadlıq axtarışı. Hürremin səsi hələ də İstanbulun yüksələn minarələrində, Avropa arxivlərinin saralmış vərəqlərində və televiziya ekranlarının rəngli kadrlarında eşidilir; bu səs tarixlə mifin, sevgi ilə siyasətin kəsişməsi nöqtəsində cavab axtaranları sükuta çağırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Hürrem Sultan təxmini olaraq 1502-1506 illəri arasında Ukraynanın Rohatın bölgəsində doğulmuş, 15 aprel 1558-ci ildə İstanbulda vəfat etmişdir. Dəqiq doğum tarixi dəqiq məlum olmasa da, arxiv qeydləri və səfirlər xronikası onun XVI əsrin əvvəllərində doğulduğunu göstərir. O, Qanuni Süleymanın uzun sürən səltənətinin böyük hissəsində sarayda təsir gücünə sahib idi. Ölümündən sonra Süleymaniyyə məscidinin yanında tikilən türbədə dəfn edildi. Türbəsi bu gün də ziyarətgahlardan biridir.
Ən çox qəbul olunan versiyaya görə onun doğum adı Anastasiya və ya Aleksandra Lisovskadır. Krım tatarları tərəfindən əsir götürüldükdən sonra Topqapı sarayına gətiriləndə yeni ad verildi. “Roxolana” ləqəbi isə Latın mənbələrində Şərq mənşəyi olan Slav qadınlara verilən ümumi addır. Saray içində “Hürrem” yəni “gülərüz, xoşbəxt” mənasını daşıyan ləqəblə çağırıldı.
Səbəblər çoxsəviyyəlidir: Hürremin ağıllı diplomatiyası, Süleymanın fərdi məhəbbəti və saray siyasətində güc balansının dəyişməsi başlıca amillər sayılır. O, sultanın məsləhətçisi kimi etibar qazandı və rasional xeyriyyə layihələri ilə nüfuzunu möhkəmləndirdi. Nikah vasitəsilə qanuni status alaraq oğullarının varislik ehtimalını artırdı. Bu addım harem ənənələrini pozsa da, Süleymanın siyasi iradəsini əks etdirdi.
Hürrem Sultanın Qanuni Süleymandan altı övladı oldu: Şehzade Mehmed, Mihrimah Sultan, Şehzade Abdullah (körpə ikən vəfat), Şehzade Selim (sonradan II Selim), Şehzade Bayezid və Şehzade Cihangir. Oğullarından yalnız Selim taxta çıxdı. Mihrimah saray diplomatiyasında anasının izini davam etdirdi. Cihangir on yeddi yaşında anadangəlmə fiziki qüsurlar səbəbi ilə vəfat etdi.
Mahidəvran Sultan Şehzade Mustafanın anası olaraq varislik baxımından güclü mövqedə idi. Hürremin yüksəlişi onların rəqabətini gərginləşdirdi və fiziki toqquşa qədər apardı. Süleyman Mahidəvranı Eski Saraya göndərərək insidentləri sakitləşdirdi. Lakin bu gərginlik sonrakı illərdə Mustafanın taleyinə də dolayısı ilə təsir göstərdi. Mənbələr göstərir ki, Hürrem oğlu Selim üçün səhnəni boşaltmaq istəyirdi.
Haseki külliyyəsi ən məşhur layihəsidir; burada mədrəsə, darüşşəfa, karvansara, hamam mövcud idi. Qüdsdə su kəməri və səyyahlar üçün karvansara, Edirnədə körpü və sığınacaq evləri, Mekke yolundakı su yolları da ona aid vakıflar siyahısında yer alır. Bu layihələr ticarət yollarını, zəvvar axınını və sosial yardımları asanlaşdırdı. Vakıfların gəliri kənd təsərrüfatı əkinləri və dükan kirayəsindən təmin edilirdi.
Osmanlı və Avropa arxivlərində onun imzasını daşıyan məktublar mövcuddur. Xüsusən Polşa kraliçası Bona Sforzaya yazdığı məktublar hürmət ifadələri və hədiyyə siyahısı ilə diqqət çəkir. Avstriya səfiri Ogier Ghiselin de Busbecqin xronikasında Hürremin saraydakı təsirindən bəhs edilən hissələr var. Bu yazışmalar Hürremin yumşaq güc taktikalarının sübutu kimi qiymətləndirilir.
Hürrem 1558-də öldükdən sonra saray içi güc balansı dəyişdi; Rüstəm Paşanın nüfuzu zəiflədi, Mihrimah Sultan isə siyasi broker rolunu davam etdirdi. Şehzadələr Səlim və Bayezid arasındakı rəqabət qızışdı və 1561-də Bayezid məğlub oldu. II Selim taxtı 1566-da atasının ölümündən sonra miras aldı. Hürremin xeyriyyə vakıfları isə əsrlər boyu fəaliyyətini sürdürdü.
“Muhteşem Yüzyıl” tarixi hadisələri dramatikləşdirərək ekran poetikasına uyğunlaşdırıb. Hürremin xarakteri, hadisələrin xronologiyası və bəzi saray adətləri serialda reallıqdan fərqli təqdim olunur. Lakin serial əsas siyasi hadisələri (nikah, Mustafanın edamı, külliyə tikintisi) ümumi xətt üzrə göstərir. Tədqiqatçılar serialı məlumat yox, maraq oyadan sənət nümunəsi kimi dəyərləndirirlər.
O, saray qadınlarının formal hüquqdan kənar faktiki siyasi güc əldə etməsinin simvoludur. Rəsmi nikah presedentini yaradaraq harem institutunda status nərdivanını dəyişdi. Xeyriyyə layihələri İstanbulun sosial təhlükəsizlik şəbəkəsinə təsir etdi. Diplomatik yazışmalarında Osmanlı xarici siyasətinə yumşaq güc əlavə etdi. Bütün bunlar onu “Qadınlar səltənəti”nin öncül ikonası edir.
