Hürufilik hərəkatı XIV əsrin sonu və XV əsrin əvvəllərində Qiyasəddin Fəzlullah Nəimi tərəfindən təsis edilmiş, İslam dünyasının mistik-fəlsəfi tarixində dərin iz buraxmış bir cərəyan kimi qiymətləndirilir. Hərəkatın adı ərəbcə “hərf” sözündən götürülüb və hərflərin, sözlərin, rəqəmlərin dərin rəmzi mənasına əsaslanır. Fəzlullah Nəimi Əstarabad (indiki Gorgan) şəhərində dünyaya gəlmişdi. O, klassik islam elmləri, sufi fəlsəfəsi və şifahi ənənəni dərindən mənimsəmişdi. Qiyasəddin təlimlərini əsasən Azərbaycanda, İran və Anadolu ərazisində yaymağa başladı. Hürufiliyin əsas ideyası ondan ibarət idi ki, kainat, insan və Tanrı arasında birbaşa əlaqə var və hərflər bu sirrin açarıdır. Bu yanaşma dövrün rəsmi dini dairələri tərəfindən narazılıqla qarşılanırdı və Fəzlullahın təlimləri gizli şəkildə yayılırdı.
Hürufiliyin fəlsəfi və rəmzi əsasları
Hürufilikdə hərflər və rəqəmlər mistik məna daşıyan əsas rəmzlər sayılırdı. Qiyasəddin Fəzlullah hesab edirdi ki, insan üzündə və bədənində ilahi kodlar və hərflər yazılıb. Hər bir insanın varlığında Allahın sirləri gizlənir. Hürufilər bu sirrləri “cəfr”, “hərf elmi” və sufi rəmzçiliyi ilə açıqlamağa çalışırdılar. Məhz bu yanaşma hürufiliyi İslam dünyasındakı digər sufi cərəyanlardan fərqləndirirdi. Onların fikrincə, hərflərin sayı, şəkli, tələffüzü və insan bədənindəki simvollar arasında gizli bir əlaqə var. Hərfi yozumlar vasitəsilə kainatın və insanın sirri, ilahi həqiqətlər izah olunur və insanın kamilliyə çatma yolları göstərilirdi.
Qiyasəddin Fəzlullah Nəimi və Hürufiliyin liderləri
Qiyasəddin Fəzlullah Nəimi hürufiliyin yaradıcısı və ən böyük müəllifi kimi tanınır. O, 1339-cu ildə anadan olub, gəncliyindən fəlsəfi axtarışlarda olmuşdu. Onun ən məşhur əsəri “Cavidan-namə” hesab olunur və hürufi təliminin əsas mənbəyidir. Qiyasəddinin ardıcılları arasında Şeyx Heydər, Əliyyül-Əla və Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi xüsusi yer tutur. Hürufiliyin yayıldığı dövrdə liderləri müxtəlif dini və siyasi təqiblərlə üzləşirdi. Qiyasəddin Fəzlullah 1394-cü ildə Sultanın əmri ilə qətlə yetirildi, amma onun ideyaları məhv olmadı və yeni nəsil hürufilər tərəfindən yaşadıldı.
Hürufiliyin Azərbaycanda yayılması və təsiri
Hürufilik xüsusilə Azərbaycanın cənub və şimal bölgələrində, o cümlədən Təbriz, Şirvan və Bakı ətrafında geniş yayıldı. Hürufi təliminin ölkədə bu qədər sürətlə yayılması, Azərbaycanda sufi ənənələrinin və mistik-fəlsəfi axınların güclü olması ilə izah olunur. Azərbaycanın mühiti və dini-mədəni müxtəlifliyi, bu yeni cərəyanın tez qəbul olunmasına şərait yaratdı. Xüsusilə Nəsiminin fəaliyyəti hürufiliyin Azərbaycan poeziyasına, musiqisinə, fəlsəfi dünyagörüşünə təsir göstərdi. Hürufi irsi Azərbaycan xalqının ədəbiyyatında və mənəvi həyatında bu günədək yaşamaqdadır.
Hürufiliyin sosial və siyasi aspektləri
Hürufilik təkcə dini deyil, həm də sosial və siyasi mahiyyət daşıyırdı. Hərəkatın əsas ideyaları ədalət, insan bərabərliyi və daxili kamillik üzərində qurulmuşdu. Hürufilər cəmiyyətin bütün təbəqələrinə müraciət edir, sosial bərabərlik, təhsil və mənəvi azadlıq ideyalarını təbliğ edirdilər. Bu, bəzən hakimiyyətin narazılığına səbəb olurdu və hürufi hərəkatı siyasi təqiblərə məruz qalırdı. Hürufilər dini və sosial bərabərliyi əsas prinsip kimi irəli sürür, insanı və onun potensialını önə çıxarırdılar.
Hürufiliyin İslam aləmindəki yeri və qarşılanması
Hürufiliyin ideyaları İslam dünyasının klassik ortodoks cərəyanları tərəfindən qəbul edilmirdi. Sünni və şəriətçi alimlər hürufiliyi küfr və azğınlıq kimi dəyərləndirirdi. Bu baxımdan, hürufilər gizli fəaliyyət göstərmək məcburiyyətində idilər. Onların yazılı və şifahi ənənələri çox zaman gizli saxlanılır, mətnləri məxfi şəkildə yayılırdı. Hürufiliyin fəlsəfi və mistik yönü isə bəzi sufi cərəyanlarda, xüsusilə bəktaşi, nəməti və bəzi şiə qruplarında iz buraxdı.
Hürufi poeziyası və İmadəddin Nəsiminin irsi
İmadəddin Nəsimi hürufi poeziyasının ən böyük simasıdır. Onun əsərlərində insanın ilahi başlanğıcı, Tanrı ilə birləşməsi və hərflərin sirlərinin açılması əsas mövzudur. Nəsimi Azərbaycan və Şərq poeziyasına böyük təsir göstərmiş, hürufi ideyalarını yüksək bədii dillə yaymışdı. Onun şeirləri təkcə mistik deyil, həm də fəlsəfi və insani məna daşıyır. Nəsimi insanı kainatın sirrinin açarı hesab edir və onun həyat yolunu Allahın təcəssümü kimi dəyərləndirirdi.
Hürufiliyin simvolizmi və rəmzləri
Hürufiliyin rəmz və simvolları əsasən hərflər, rəqəmlər, insan bədəninin hissələri və müxtəlif ədədi-kosmik göstəricilərlə bağlıdır. Hürufilər insan sifətində Allahın adının hərflərini, bədən üzvlərində isə rəmzi kodları axtarırdılar. Hər bir hərf və rəqəm xüsusi mistik məna daşıyır, kainat və insan arasında gizli bir rabitə yaradırdı. Hürufi mətnlərində tez-tez cəfr elmi və hərf elminə istinad olunurdu. Bu simvolizm sufi və Şərq fəlsəfəsində yeni bir mərhələ sayılır.
Hürufiliyin sonrakı dövrlərdə təsiri və mənbələri
XV-XVI əsrlərdə hürufiliyin siyasi və dini təsiri zəiflədi, lakin onun fəlsəfi və ədəbi irsi müxtəlif sufi cərəyanlarda, xüsusilə Səfəvilər dövləti və Şah İsmayıl Xətainin ideologiyasında hiss olunurdu. Hürufi mətnləri – “Cavidan-namə”, “Mahram-namə”, “Ərdəbil məktubları” kimi əsərlər, dövrümüzə qədər gəlib çatıb. Hürufi düşüncə Azərbaycan xalqının ədəbi və fəlsəfi irsinin tərkib hissəsinə çevrilib, yeni nəsillər üçün də maraq doğurmaqdadır.
Müasir dövrdə Hürufilik irsi və tədqiqatları
Hürufilik günümüzdə birbaşa dini cərəyan kimi mövcud olmasa da, onun elmi və mədəni irsi tədqiqatçıların diqqətindədir. Xüsusilə Nəsimi irsinin və hürufi mətnlərin öyrənilməsi, Azərbaycan ədəbiyyatı və fəlsəfəsinin inkişafında mühüm yer tutur. Müasir dövrdə hürufiliyin insan, kainat və Tanrı münasibətləri barədə ideyaları bəşəriyyətin mənəvi dəyərlərinə və humanizmə işarə edən zəngin qaynaqdır.
Hürufilik, Şərqdə bənzəri olmayan bir fəlsəfi və mistik hərəkat kimi dəyərləndirilir. O, insanı Tanrıya yaxınlaşdırmağı, kainatın və insanın sirlərini hərflərin və rəmzlərin dilində açıqlamağı qarşısına məqsəd qoyurdu. Qiyasəddin Fəzlullah və onun davamçıları cəmiyyətə yeni düşüncə, yeni poeziya, yeni fəlsəfi sistem bəxş etdilər. Hürufilik Azərbaycanda və Şərqdə mədəni irsin dəyərli hissəsinə çevrildi və bu gün də tədqiqatçıları, ədəbiyyatsevərləri və fəlsəfə həvəskarlarını düşündürməkdədir.
Ən Çox Verilən Suallar
Hürufilik hərflərin və rəqəmlərin mistik gücünə əsaslanan, insanın və kainatın sirrini rəmzlərlə açıqlayan sufi-fəlsəfi hərəkatdır.
Hürufiliyin banisi Qiyasəddin Fəzlullah Nəimidir. O, XIV əsrdə bu hərəkatın əsasını qoyub.
Hərflər və rəqəmlər kainatın və insanın sirlərini açan mistik açar kimi qəbul olunur və ilahi kodları simvolizə edir.
Hürufilik Azərbaycanda geniş yayılıb, poeziyada və fəlsəfi fikirdə iz qoyub, xüsusilə Nəsimi yaradıcılığında öz əksini tapıb.
Rəsmi dini və siyasi hakimiyyətlər hürufiliyi təhlükə və küfr kimi qəbul edib, liderlərini və tərəfdarlarını təqib ediblər.
Nəsimi hürufi poeziyasının ən böyük simasıdır və hürufiliyin fəlsəfi məğzini şeirlərində əks etdirib.
Hərflər, rəqəmlər və insan bədəninin hissələri hürufiliyin əsas simvol və rəmzlərini təşkil edir.
Hürufiliyin əsas mənbə əsəri Qiyasəddin Fəzlullahın ‘Cavidan-namə’sidir. ‘Mahram-namə’ və ‘Ərdəbil məktubları’ da mühüm rol oynayır.
Bəli, hürufiliyin ideyaları bəzi sufi və fəlsəfi axınlara, eləcə də Səfəvilər dövlətinin ideologiyasına təsir göstərib.
Bu gün hürufilik alimlər və tədqiqatçılar tərəfindən elmi, fəlsəfi və ədəbi baxımdan geniş şəkildə öyrənilir.
