Hüseyn Cavid (əsl adı Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə) – XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, romantik dramaturgiyanın banisi və fəlsəfi düşüncəli şairidir. Onun yaradıcılığı milli ədəbiyyatımızda yeni mərhələnin əsasını qoymuş, insan azadlığı, mənəvi kamillik və bəşəri dəyərlərin tərənnümü ilə seçilmişdir. Xüsusilə, “İblis” əsəri onun fəlsəfi baxışlarının və bədii ustalığının zirvəsi hesab olunur.
Ədibin əsərlərində insan qəlbinin ən dərin sirlərini açmaq, insan-ictimai münasibətlərini dərin fəlsəfi baxış bucağından işıqlandırmaq əsas məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdur. O, dövrünün ictimai-siyasi hadisələrinə, müharibələrə, insan həyatının dramatik tərəflərinə ustalıqla toxunaraq, cəmiyyətin inkişafına mane olan xurafat, cəhalət, ədalətsizlik və zülm mövzularını ustalıqla qələmə almışdır. Hüseyn Cavid romantizmin əsas prinsiplərindən istifadə edərək həm Şərq, həm də Qərb ədəbi-fəlsəfi irsini birləşdirərək unikal üslub yaratmışdır. Onun əsərlərində qəhrəmanlar əksər hallarda öz vicdanları ilə üz-üzə qalır, mənəvi mübarizədən keçir və insanlığın ali dəyərlərini axtarır. Hüseyn Cavidin yaradıcılığı bu baxımdan Azərbaycan ədəbiyyatında həm estetik, həm də mənəvi dəyər daşıyan əvəzsiz irs kimi qiymətləndirilir.
Hüseyn Cavidin Həyatı və Yaradıcılığı
Erkən Həyatı və Təhsili
Hüseyn Cavid 24 oktyabr 1882-ci ildə Naxçıvan şəhərində ruhani ailəsində anadan olub. İbtidai təhsilini molla məktəbində almış, daha sonra M.T.Sidqinin “Məktəbi-tərbiyə” adlı yeni üsullu məktəbində oxumuşdur. 1899-1903-cü illərdə Təbrizin “Talibiyyə” mədrəsəsində təhsilini davam etdirmiş, 1909-cu ildə İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsini bitirmişdir. Təhsil illərində Şərq və Qərb ədəbiyyatını dərindən öyrənmiş, bu da onun yaradıcılığına təsir etmişdir. Hüseyn Cavidin təhsil illərində müxtəlif dillərdə ədəbiyyat nümunələri ilə tanış olması, dünya görüşünü zənginləşdirmiş, xüsusilə, türk və fars ədəbiyyatından, eləcə də Avropa klassiklərindən bəhrələnərək özünəməxsus poetik üslub formalaşdırmışdır. Onun fikrincə, əsl sənətkar daim öyrənməli, müxtəlif mədəniyyətlərin irsindən istifadə etməyi bacarmalıdır. Bu xüsusiyyət Hüseyn Cavidin yaradıcılığında müxtəlif fəlsəfi və bəşəri mövzuların uğurla işlənməsinə şərait yaratmışdır. Hüseyn Cavid ailə həyatı quraraq 1912-ci ildə Məryəm xanımla evlənmişdir. Bu izdivacdan Turan və Ərtoğrul adlı iki övladı dünyaya gəlmişdir. Hüseyn Cavid ailəsinə çox bağlı insan olmuş, övladlarının təhsilinə və tərbiyəsinə böyük önəm vermişdir. Onun həyat yoldaşı Məryəm xanım da ədəbiyyata və incəsənətə maraq göstərmiş, Cavidin işlərinə dəstək olmuşdur. Bu ailə bağları Cavidin əsərlərində də ailə və insan münasibətlərinə diqqət ayırmasına şərait yaratmışdır.
Ədəbi Fəaliyyəti
Hüseyn Cavid 1906-cı ildən ədəbi fəaliyyətə başlamış, ilk şeirlərini “Füyuzat” jurnalında dərc etdirmişdir. 1913-cü ildə “Keçmiş günlər” adlı ilk şeirlər kitabı çap olunmuşdur. Onun yaradıcılığı romantizm cərəyanının təsiri altında formalaşmış, əsərlərində insan azadlığı, ədalət, mənəvi dəyərlər və bəşəri problemlər əsas mövzu olmuşdur. Hüseyn Cavid həm də Azərbaycan ədəbiyyatında mənzum faciə janrının banilərindən biri hesab olunur. O, insan həyatının faciəvi çalarlarını mənzum şəkildə təqdim edərək, poetik dildə dərin fəlsəfi fikirlər ifadə etmişdir. Onun əsərlərində sevgi, insan mənəviyyatı, yaxşılıq və pislik kimi anlayışlar dərin fəlsəfi anlamda işlənmiş, hər obraz mənəvi tərəddüd və daxili mübarizə ilə təqdim edilmişdir. Hüseyn Cavid dövrünün sosial-siyasi proseslərinə də münasibət bildirərək cəmiyyətin inkişafına öz töhfəsini verməyə çalışmışdır.
Dramaturgiya Sahəsində Fəaliyyəti
Hüseyn Cavidin dramaturji yaradıcılığı Azərbaycan teatr sənətində yeni mərhələnin əsasını qoymuşdur. Onun “Şeyx Sənan” (1914), “Uçurum” (1917), “İblis” (1918), “Peyğəmbər” (1922), “Topal Teymur” (1925), “Knyaz” (1929), “Siyavuş” (1933), “Xəyyam” (1935) və digər əsərləri Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Bu əsərlərdə müəllif insanın mənəvi aləmi, cəmiyyət və fərd münasibətləri, ədalət və zülm kimi mövzuları fəlsəfi baxımdan işləyərək təqdim etmişdir.
“İblis” Əsəri: Fəlsəfi və Bədii Təhlil
Əsərin Yaranması və Məzmunu
“İblis” əsəri Hüseyn Cavidin 1918-ci ildə yazdığı dörd pərdəli mənzum faciədir. Əsərdə hadisələr Birinci Dünya müharibəsi fonunda baş verir və insanın içindəki şər qüvvələrin, xüsusilə də iblisin təsiri ilə cəmiyyətin necə dəyişdiyi əks etdirilir. Əsərin əsas ideyası insanın daxilindəki iblislə mübarizə aparması və mənəvi kamilliyə çatmasıdır. Müəllif göstərir ki, insanın düşməni xaricdə deyil, onun öz içindədir.
Əsərin Qəhrəmanları və Simvolizmi
Əsərdə əsas qəhrəmanlar İblis, Mələk, Arif, Vasif, Rəna, İbn Yəmin və başqalarıdır. İblis obrazı insanın içindəki şər qüvvələrin təcəssümüdür. Arif isə mənəvi dəyərlərə sadiq, lakin sonda iblisin təsiri altına düşən bir gəncdir. Əsərdəki obrazlar vasitəsilə müəllif insanın mənəvi zəifliklərini, cəmiyyətin ədalətsizliklərini və müharibələrin səbəblərini fəlsəfi baxımdan təhlil edir.
Əsərin Səhnələşdirilməsi və Qəbul Edilməsi
“İblis” əsəri ilk dəfə 1920-ci ildə Abbas Mirzə Şərifzadə tərəfindən səhnəyə qoyulmuşdur. Əsər Azərbaycan teatrında ilk səhnələşdirilən mənzum faciə olaraq tarixə düşmüşdür. Əsərin səhnələşdirilməsi dövrün teatr sənətində yeni bir mərhələ olmuş, tamaşaçılar və tənqidçilər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.
Hüseyn Cavidin Repressiyası və Sonrakı Həyatı
1937-ci ildə Hüseyn Cavid Sovet hakimiyyəti tərəfindən “xalq düşməni” kimi həbs olunmuş və Sibirin Tayşet rayonuna sürgün edilmişdir. O, 1941-ci ildə sürgündə vəfat etmişdir. 1982-ci ildə onun nəşi Azərbaycana gətirilərək Naxçıvanda dəfn olunmuşdur. Onun xatirəsinə Naxçıvanda məqbərə ucaldılmışdır. Bu faciəli hadisə həm də dövrün siyasi repressiyalarının ədəbiyyata vurduğu ağır zərbəni əks etdirir. Hüseyn Cavidin sürgündəki həyat şəraiti olduqca çətin olmuş, soyuq iqlim və qida çatışmazlığı onun sağlamlığını sürətlə pisləşdirmişdir. Buna baxmayaraq, o, mənəvi cəhətdən sınmamış, ədəbiyyata olan sevgisini son nəfəsinə qədər qorumuşdur. Onun sürgün həyatı Azərbaycan ədəbiyyatının ən acı səhifələrindən biri kimi tarixə düşmüşdür. 1982-ci ildə Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyi münasibətilə Azərbaycan rəhbərliyi onun nəşini Sibirdən gətirərək doğma vətənində dəfn etmiş, eyni zamanda onun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün Naxçıvanda möhtəşəm məqbərə ucaltdırmışdır. Bu hadisə Hüseyn Cavidin yaradıcılığına və şəxsiyyətinə verilən yüksək dəyərin göstəricisi olmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan xalqının ədəbiyyatına və mədəniyyətinə böyük hörmətinin təcəssümüdür.
Hüseyn Cavid Azərbaycan ədəbiyyatının və teatr sənətinin inkişafında əvəzsiz rol oynamışdır. Onun əsərləri, xüsusilə də “İblis” faciəsi, insanın mənəvi aləminin dərinliklərini araşdıraraq, oxucunu öz iç dünyasına nəzər salmağa və mənəvi kamilliyə çatmağa səsləyir. Hüseyn Cavidin yaradıcılığı bu gün də aktualdır və Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yerini qoruyub saxlayır.
Ən çox verilən suallar:
Hüseyn Cavid (əsl adı Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə) Azərbaycan ədəbiyyatının romantik dramaturqu, şair və yazıçısıdır. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri hesab olunur.
O, 24 oktyabr 1882-ci ildə Naxçıvan şəhərində ruhani ailəsində dünyaya gəlmişdir.
Onun ilk şeirləri 1906-cı ildən etibarən “Füyuzat” jurnalında çap edilmişdir.
Ən məşhur əsərlərindən biri 1918-ci ildə yazdığı “İblis” əsəridir. Əsər fəlsəfi və bədii baxımdan zəngin olmaqla bəşəri problemləri ön plana çıxarır.
Əsərdə insan daxilindəki şərin təcəssümü, müharibələrin səbəbləri, mənəvi zəiflik və insanın öz iblisi ilə mübarizəsi kimi mövzular işlənmişdir.
1937-ci ildə Sovet hökuməti tərəfindən “xalq düşməni” damğası ilə həbs olunmuş və Sibirin Tayşet rayonuna sürgün edilmişdir.
O, 1941-ci ildə sürgündə ağır şəraitdə vəfat etmişdir.
1982-ci ildə onun 100 illik yubileyi münasibətilə nəşi Azərbaycana gətirilərək Naxçıvanda dəfn olunmuşdur.
O, Azərbaycan ədəbiyyatında mənzum faciə janrının banilərindən biri sayılır və bu janrı inkişaf etdirərək milli teatrın zənginləşməsinə töhfə vermişdir.
Onun əsərlərində insan azadlığı, mənəvi kamillik, ədalət, sevgi, xeyir-şər mübarizəsi və bəşəri problemlər əsas mövzular kimi işlənmişdir.
