İblis obrazı bəşəriyyətin mədəni yaddaşında əvəzsiz və olduqca maraqlı bir simadır. Əsrlər boyu müxtəlif xalqların düşüncə və fəlsəfi sistemlərində iblisə dair formalaşmış təsəvvürlər insanın həyatına, mənəviyyatına və ruh dünyasına güclü təsir göstərmişdir. Dini mətnlərdə və ədəbi nümunələrdə iblis bəzən sınaq vasitəsi, bəzən isə insanı öz mənəvi yüksəlişinə sövq edən simvol kimi təqdim olunur. Onun ilkin nurani varlıqdan, yəni elahiyyən paklıqdan yaranıb daha sonra ilahi əmrə itaətsizlik nəticəsində ucalıqdan məhrum edilməsi mövzusunda müxtəlif dini və fəlsəfi baxışlar mövcuddur. İblisin taleyi, onun cəmiyyətdəki rolu və insana təsiri bəşər tarixində fərqli dövrlərdə fərqli prizmadan dəyərləndirilib.
Bu sima, sadəcə qorxu və neqativlik ilə deyil, daha çox insanın içindəki sınaqlar, daxili mübarizələr və mənəvi axtarışlarla səciyyələnir. Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusən də Hüseyn Cavidin “İblis” dramında iblis obrazı yeni fəlsəfi və bədii məna kəsb edir, insanın iradə və vicdan dilemması bu əsərdə xüsusi vurğulanır. 2025-ci ilin çağdaş reallığında isə iblisə yanaşma daha da zənginləşib, sufizmin təsiri, yeni tədqiqatların və müasir dünyagörüşünün fonunda onun mahiyyəti yenidən dəyərləndirilir.
Sufi ənənəsində İblisə baxış
Sufizmdə iblis sadəcə mənfi varlıq deyil, bəzən hətta mənəvi səmimiyyətin, ilahi eşqə sədaqətin simvolu kimi şərh olunur. Sufi məktəblərinə görə iblisin səcdəni rədd etməsi təkəbbür yox, Allahdan başqasına səcdə etməmək istəyi, ilahi bir eşq və sadiqlik nümunəsi kimi yozulur. Belə bir yanaşma iblisin yalnız “şər” varlıq deyil, həm də təkəbbür və eşq dilemmasının təcəssümü kimi qəbul edilməsinə şərait yaradır.
Əl-Hallac, Əhməd Xəzali, Fəridəddin Attar kimi sufi alimləri iblisi bəzən monoteizmin ən parlaq bəndələrindən biri kimi dəyərləndirir, onu ilahi eşqə sonsuz sədaqətli, öz mənfəətini və mənliyini qurban verən bir ruh kimi təqdim edirlər. Ruminin şeirlərində isə iblis insanın ruhundakı qürurun və təkəbbürün bədii əksidir, burada insanın Allaha yaxınlaşmaq üçün öz mənfi xüsusiyyətləri ilə mübarizəsi ön plana çıxır. Bu baxışlar iblisə verilən ənənəvi qara rəngli çalarları bir qədər yumşaldır və onu daha çox insana düşünmək üçün verilmiş simvol kimi təqdim edir.
İslam fəlsəfəsində və kalamda İblisin rolu
İslam düşüncə tarixi boyunca iblis obrazı filosoflar və ilahiyyatçılar arasında daim müzakirə mövzusu olub. Bəzi məktəblər iblisi Allahın iradəsinə qarşı çıxan varlıq, bəziləri isə imtahan aləti kimi görür. Kalam alimləri, xüsusilə Maturidi və Mu’təzililər mələklərin xətasız, iblisin isə cin tayfasına mənsub azad iradəli varlıq olduğunu iddia edirlər. Bu fərq insanın yaxşı və pis seçim etmək azadlığını izah edən dərin fəlsəfi ideyaların formalaşmasına səbəb olmuşdur.
Qadariyyə kimi bəzi axımlar iblisin yaradılmasının da ilahi planın bir hissəsi olduğunu, onun mövcudluğunun isə insanlara imtahan və öyrədici təcrübə qazandırdığını vurğulayır. İblisin qovulması, qürura qapılıb Adəmə səcdə etməkdən imtina etməsi, insanlara daxili nəfsin, eqonun zərərlərini göstərmək üçün nümunəyə çevrilir. Bu yanaşma iblisi cəmiyyətin bütün fərdləri üçün bir öyrədici və xəbərdarlıq rolunda təqdim edir.
Quran və dini mətnlərdə İblisin mənşəyi
Qurani-Kərimdə iblis 11 dəfə adı ilə çəkilir və onun hekayəsi əhəmiyyətli yer tutur. İblisin əvvəlcə nurani varlıq kimi yaradıldığı, lakin sonradan Adəmə səcdə etmədiyi üçün ucalıqdan məhrum edildiyi bildirilir. Dini mənbələrdə bəzən onun mələklərdən, bəzən isə cinlərdən olduğu qeyd edilir ki, bu da ilahiyyatçılar arasında maraqlı mübahisələrə yol açır.
İblisin insanla ilk qarşılaşması, Adəmin yaradılışında onun özünü üstün hesab etməsi, dini ədəbiyyatda mənəvi sınaqların başlanğıcı kimi dəyərləndirilir. Burada iblisin “mən oddan, Adəm isə gildəndir” deməsi, qürurun, özünü üstün tutmanın nəticələrinin insan həyatında necə təsir etdiyini vurğulayır. Beləliklə, dini mətnlər iblisi həm sınaq vasitəsi, həm də insanın içindəki qaranlıq tərəfləri tanımaq üçün verilmiş bir simvol kimi təqdim edir.
Azərbaycan ədəbiyyatında və milli teatrda İblis obrazı
Azərbaycanın mədəni və ədəbi ənənələrində iblis obrazı xüsusi yer tutur. Ən diqqətçəkən nümunə Hüseyn Cavidin “İblis” dramıdır. Bu əsərdə iblis yalnız bir şər qüvvə yox, həm də insan vicdanının, mənəvi dilemmanın, daxili ziddiyyətlərin bədii ifadəsi kimi təqdim edilir. Əsərdə iblis insanlığın sınaq yolu, seçim anı və nəticə olaraq mənəvi kamilliyə aparan simvol kimi çıxış edir.
Hüseyn Cavidin pyesi milli teatrın formalaşmasında əlamətdar hadisə sayılır. Bu əsərin səhnələşdirilməsi Azərbaycan tamaşaçısına yeni estetik zövq bəxş etmiş, iblisin fəlsəfi mahiyyətinə fərqli yanaşma gətirmişdir. Dramda obrazın təqdimatı, onun insan psixologiyasına təsiri, xalqımızın tarixi və mədəni kimliyində özünəməxsus iz buraxmışdır.
Müqayisəli baxış: İslam, sufizm və milli ədəbiyyatda İblis
Müxtəlif dini, fəlsəfi və ədəbi yanaşmalar iblis obrazını fərqli rakurslardan təqdim edir. İslamda iblis insanı sınağa çəkən, imanı gücləndirməyə imkan verən test aləti rolunu oynayır. Sufizmdə isə o, ilahi eşqə sədaqət, qürur və təkəbbürün aşılması kimi mənəvi dərslərin simvoludur. Azərbaycan ədəbiyyatında və teatrında isə iblis daha çox insan ruhunun, daxili mübarizənin və psixoloji konfliktlərin bədii təcəssümüdür.
Bütün bu yanaşmalar iblisin yalnız bir tərəfli “şər” fiqur olmadığını, əksinə insan ruhunun inkişafı və özünü kəşfi üçün vacib simvol olduğunu ortaya qoyur. Müqayisəli baxış iblis obrazının bəşəriyyət üçün dərs, ilham və mənəvi zənginlik mənbəyi kimi dəyərləndirilməsinə şərait yaradır.
2025-ci il perspektivində İblisə yeni yanaşmalar
Zaman keçdikcə iblis obrazı yeni elmi, fəlsəfi və mədəni araşdırmaların obyekti olmuşdur. Son illərdə, xüsusilə də 2025-ci ildə Azərbaycanda iblisin mənəvi-reallıq, daxili sınaq, fərdi inkişaf üçün simvolik mahiyyəti daha çox qabardılır. Akademik mühitdə, sənət layihələrində, teatr səhnələrində bu obrazın yeni interpretasiyaları ortaya çıxır və onun insana pozitiv təsiri ön plana çəkilir.
Bu gün iblisə yanaşma təkcə qorxu və şər obrazı kimi deyil, həm də insanı özünü dərkə, ruhunu təmizləməyə, mənəvi zənginlik axtarışına çağırış edən dərin simvol kimi qiymətləndirilir. Müasir dövrün elmi və bədii fikri bu obrazdan insan psixologiyası və cəmiyyətin etik prinsiplərinin öyrənilməsi üçün yararlanır.
İblis ideyası üzrə geniş müqayisəsi
| Yanaşma | Mənbə və əsaslar | Simvolika və rolu | Ədəbi və mənəvi dəyəri | Müasir təsiri |
| İslam (Quran/Kalam) | Quran, hədis, klassik təfsirlər | Qürur, azadlıq, iman sınağı | İmanın möhkəmləndirilməsi, xəbərdarlıq | İnsan seçimlərinin mahiyyətini anlamaq |
| Sufizm | Sufi məktəblər, Rumi, Hallac | İlahi eşqə sədaqət, mənəvi təmizlənmə | Ruhani inkişafın simvolu | Qəlb tərbiyəsində müasir yanaşmalar |
| Azərbaycan ədəbiyyatı | Hüseyn Cavidin “İblis” dramı | Daxili mübarizə, vicdan, insan dilemması | Estetik və fəlsəfi zənginlik | Teatr, ədəbiyyat və sənət sahələrində |
| Müasir humanizm | Fəlsəfi və psixoloji araşdırmalar | Fərdi inkişaf, mənəvi axtarışlar | Etik və psixoloji öyrənmənin əsasları | Şəxsi inkişaf proqramlarında |
İblis obrazı zaman-zaman fərqli yanaşmalar və dərin fəlsəfi düşüncələrlə insan həyatında öz yerini tapmışdır. Qədim mənbələrdən tutmuş müasir tədqiqatlara qədər, iblis insanın ruh dünyasında, mənəvi kamillik yolunda, daxili dilemmasında əvəzsiz rol oynayır. Quran və dini mətnlərdə onun hekayəsi insanları qürurdan, eqodan uzaq olmağa səsləyir, eyni zamanda imanın və insan azadlığının dəyərini göstərir. Sufi təlimində o, bəzən yüksək sədaqətin, bəzən isə nəfsin sınağının simvolu kimi şərh olunur.
Azərbaycan ədəbiyyatında və xüsusilə milli teatrda iblisin təqdimatı insan psixologiyasının, vicdanının və mənəviyyatının daha dərindən öyrənilməsinə təkan verir. Müasir dövrün elmi və mədəni düşüncəsində iblis obrazı qorxu və şər rəmzindən daha çox, insanın özünü dərk etməsinə, mənəvi və etik inkişafına yönəldilmiş universal simvola çevrilib. 2025-ci ilin intellektual və mədəni kontekstində iblisə olan baxış həm dini, həm fəlsəfi, həm də bədii baxımdan zənginləşib, insanın ruh aləmini, daxili böyüməsini, cəmiyyətlə münasibətini daha aydın təsvir etməyə imkan verir.
Ən Çox Verilən Suallar
İblis İslam dini başda olmaqla, bir çox mədəniyyət və dini sistemdə xüsusi yer tutan simvolik bir varlıqdır. Qurani-Kərimdə o, əvvəllər nurani varlıq olduğu halda, Adəmə səcdə etmədiyi üçün Allahın mərhəmətindən uzaqlaşdırılır. O, insanlara sınaq və öyrədici rol oynamaq üçün yaradılmışdır.
İslam alimləri arasında bu məsələ ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Quranda iblisin cin olduğu qeyd edilir, çünki mələklərdən fərqli olaraq, o, azad iradəyə malik idi və itaət etməkdən imtina etdi. Buna görə də, əksər alimlər onun cin olduğunu qəbul edir.
Sufi ənənəsində iblis bəzən Allaha sədaqətin simvolu kimi təqdim edilir. Onun səcdə etməməsi bəzi sufilərə görə, yalnız Allaha səcdə etmək istəyindən irəli gəlmişdir. Bu baxışda iblis insan üçün həm də mənəvi sınaq və özünü dərk vasitəsidir.
Hüseyn Cavidin məşhur dramında iblis təkcə şər qüvvə deyil, həm də insanın daxilindəki səs, vicdan və mənəvi mübarizənin simvolu kimi təqdim olunur. Dram insanı öz daxili ziddiyyətləri və seçimləri ilə üz-üzə qoyur.
İblisin əsas rolu insanı sınağa çəkmək, onun qürur və eqosunu test etməkdir. O, insanın düzgün seçim etməsinə təkan verən, öz zəif cəhətləri ilə üzləşdirən bir varlıqdır və eyni zamanda mənəvi təkamül üçün stimul rolunu oynayır.
Quran iblis haqqında əsasən qürurun ziyanlı nəticələrinə və itaətin əhəmiyyətinə diqqət çəkir. İblisin imtahanı, insanın daimi olaraq öz iradəsini və imanını gücləndirməsinə çağırış kimi təqdim olunur.
Müasir dövrdə iblis obrazı daha çox simvolik və fəlsəfi aspektdən öyrənilir. Onun obrazı artıq yalnız şər rəmzi kimi deyil, həm də insanın daxili sınaqlarının, vicdan və ruh böyüməsinin simvolu kimi qəbul edilir.
İslamda iblis və şeytan bəzən eyni mənada işlədilsə də, iblis konkret bir varlığın adı, şeytan isə insanları azdıran hər bir qüvvənin ümumi adıdır. İblis ilk şeytan olaraq qəbul edilir.
İblisin sınaqları insanı öz zəif cəhətləri ilə mübarizəyə, güclü iradə və səbr göstərməyə təşviq edir. Bu sınaqlar nəticəsində insan mənəvi cəhətdən böyüyür və daha kamil olur.
İblis obrazı Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusən Hüseyn Cavidin əsərlərində insanın daxili dünyası və mənəvi mübarizəsinin bədii simvoluna çevrilib. Mədəniyyətimizdə bu obraz insanın özünü tanımasına, vicdanı ilə üzləşməsinə dair dərin fəlsəfi düşüncələr yaradır.
