“İblis” Əsəri: Əsas Qəhrəmanlar, Obrazlar

Azərbaycan ədəbiyyatında bəzi əsərlər var ki, onlar təkcə bədii mətn deyil, bütöv bir dövrün, bir xalqın taleyinin fəlsəfi və mənəvi simvoluna çevrilir. Belə əsərlərdən biri də Hüseyn Cavidin məşhur “İblis” faciəsidir. “İblis” Azərbaycan dramaturgiyasının zirvələrindən hesab olunur və milli-mənəvi dəyərlər, insan ruhu, bəşəriyyətin əbədi sualları, müharibə və sülh, yaxşılıq və pislik, əxlaq və riyakarlıq kimi problemləri ən dərin, ən aktual şəkildə əks etdirən bədii abidədir. Əsər 1918-ci ildə yazılıb və o vaxtdan bəri həm Azərbaycan, həm də dünya ədəbi-ictimai mühitində tükənməz maraq doğurur. Hüseyn Cavid “İblis”lə yalnız dövrünün deyil, bütün zamanların faciəsini yazıb. Geniş miqyaslı hadisələr, arxetip obrazlar, insanın daxili aləmi, əbədi mənəvi mübarizə burada bədii sözün qüdrəti ilə göz önünə gətirilir. İblis əsəri, həm bədii-estetik, həm də fəlsəfi-ideoloji baxımdan Azərbaycan ədəbiyyatının klassik irsinin ən dəyərli nümunələrindəndir.

Əsərin yazılma tarixi və ictimai-fəlsəfi konteksti

“İblis” faciəsi XX əsrin əvvəllərində, dünya müharibələrinin, imperiyaların dağılması, yeni ictimai və siyasi düzənlərin formalaşdığı mürəkkəb bir dövrdə qələmə alınıb. Hüseyn Cavid bu əsərdə bir tərəfdən Azərbaycan cəmiyyətinin o dövrdəki böhranlarını, digər tərəfdən isə ümumbəşəri mənəvi problemləri əks etdirməyə çalışıb. Əsərin yazıldığı illər Osmanlı imperiyasının süqut dövrü, Birinci Dünya Müharibəsinin dəhşətləri və Azərbaycan xalqının öz müqəddəratını həll etməyə çalışdığı çətin zamanlar idi. Məhz bu mürəkkəb fon “İblis”in ideya-fəlsəfi yükünü ağırlaşdırır və əsəri sırf Azərbaycan həqiqətləri ilə məhdudlaşdırmır, ona bəşəriyyət miqyasında dərin mənalar qazandırır. Hüseyn Cavid bu faciədə insan ruhunun ziddiyyətlərini, zülm və işıq, şər və xeyir, zəiflik və güc, riyakarlıq və səmimiyyət arasında əbədi mübarizəni təsvir edir. İblis obrazı isə Cavid üçün sadəcə dini-əfsanəvi varlıq deyil, insanda olan bütün şərin, fitnənin, həvəs və ehtirasın, alçaqlığın bədii təcəssümüdür. Əsərdə insan mənəviyyatının ən dərin sınaqları, cəmiyyətin və fərdin faciəsi, müharibənin və zorakılığın səbəbləri, din və dövlət, azadlıq və məhdudiyyətlər, iradə və mütilik kimi aktual mövzular əsas xətt kimi keçir.

Əsas qəhrəmanlar və obrazlar

Əsərin mərkəzində bir neçə əsas qəhrəman və simvolik obrazlar dayanır. Onlardan başlıcası təbii ki, İblisdir. Cavidin İblisi, klassik dinlərdəki təcəssüm formasından fərqli olaraq, həm fövqəltəbii gücə malik, həm də insan cəmiyyətində özünü müxtəlif sifətlərdə göstərən, çevik, ağıllı, hiyləgər və amansız bir varlıqdır. O, sadəcə şər qüvvə deyil, eyni zamanda insanın içində olan zəifliklərin, eqoizmin, qorxunun, ehtirasın simvoludur. İblisin monoloqları, dialoqları, hadisələrə müdaxiləsi əsərdə bir növ psixoloji və fəlsəfi diskurs yaradır. Digər mühüm obrazlar sırasında Asim, Rüstəm bəy, Cəmilə, Arif, Qasid, Ziyalı və Sultan yer alır. Hər biri cəmiyyətin, dövrün, insanlığın müxtəlif təbəqə və xarakterlərini təcəssüm etdirir. Asim idealları uğrunda mübarizə aparan, lakin zəmanənin riyakarlığı qarşısında aciz qalan bir gəncdir. Rüstəm bəy tipik zor və hakimiyyət həvəsində olan, İblisin vəsvəsəsinə tez uyan bir simadır. Cəmilə qadın faciəsinin, eyni zamanda mərdlik və fədakarlığın rəmzidir. Qasid, Ziyalı, Sultan obrazları isə cəmiyyətin sosial təbəqələrinin, müxtəlif həyat mövqelərinin və ziddiyyətli dünyagörüşlərin daşıyıcılarıdır.

Hadisələrin gedişi və əsas epizodlar

Əsərin hadisələri qədim bir Şərq ölkəsində – bəşəri faciənin, müharibə və zorakılığın hökm sürdüyü məkan və zamanda cərəyan edir. İlk səhnələrdə qara bir ab-hava, ümidsizlik, ümumi bir əxlaqi böhran hiss olunur. İblis müxtəlif insanları bir-biri ilə qarşılaşdırır, onları öz maraqları naminə mübahisəyə, qarşıdurmaya, savaşa çəkir. İblisin hiyləsi nəticəsində insanlar bir-birinə qarşı düşmən kəsilir, güc və hakimiyyət uğrunda mübarizə baş qaldırır. Əsərin bir neçə kulminasiya nöqtəsi var: Asimin öz ideallarını qorumaq uğrunda yaşadığı daxili sarsıntılar, Rüstəm bəyin İblisin təsiri altında dəyişməsi, Cəmilənin fədakarlığı və sonda İblisin bəşəriyyətə etdiyi son müraciət. Əsərin hər bir epizodunda insani zəifliklər, cəmiyyətin mənəvi boşluqları, qorxaqlıq, satqınlıq, xudpəsəndlik, riyakarlıq, eyni zamanda ümid, işıq və dirəniş motivləri öz əksini tapır. Cavidin təsvir etdiyi məkan və hadisələr simvolik səciyyə daşıyır: burada real coğrafiya və zaman yox, əbədilik, universallıq, insanlığın dəyişməz faciəsi var.

İblis obrazının fəlsəfi-tarixi və psixoloji mənası

İblis obrazı Hüseyn Cavidin “İblis”ində yalnız dini mifologiyanın, əfsanələrin qəhrəmanı kimi təqdim olunmur. Buradakı İblis insanın içində daima vuruşan şər qüvvənin, öz mənfəətini hər şeydən üstün tutan eqonun, cəmiyyətə və bəşəriyyətə qarşı xəyanətin, qorxaqlığın, savadsızlığın və zülmün simvoludur. Cavidin İblisi cəmiyyətin bütün ziddiyyətlərini, faciələrini özündə birləşdirir və “insan insanın iblisidir” ideyasını ön plana çəkir. O, müharibələrin, dağıntıların, zorakılığın arxasında gizlənən insan xislətinin ən qara tərəflərinin təcəssümüdür. İblisin monoloqları, bəzən fəlsəfi, bəzən sarkazmla dolu, bəzən ironik və acımasızdır. O, insanı sınağa çəkir, mühakiməyə vadar edir, seçimin və iradənin həqiqi mahiyyətini göstərir. Cavidin təqdimatında İblis nə qədər qorxulu və məkrli olsa da, əsl faciə ondan yox, insanın öz acizliyindən, qaranlığından, cılızlığından doğur. Əsərin dərin psixoloji qatında insan ruhunun ziddiyyətləri, qorxuları, ümidsizlikləri və yenilməz arzuları əks olunur.

Əsərin əsas ideyası və ictimai-mənəvi yükü

“İblis” faciəsinin ideyası təkcə konkret bir dövrə, bir xalqa deyil, bütün bəşəriyyətə ünvanlanıb. Hüseyn Cavid əsərdə göstərir ki, zülm və şərin, savaşı və fəlakəti doğuran məhz insanın özüdür; iblis insanın içindədir, onun qorxusunda, ehtirasında, rəqabətində və eqosundadır. Əsərdə bəşəriyyətin ən böyük faciəsi – müharibənin, fitnənin, dağıntının səbəbləri açıq-aydın göstərilir. Qəhrəmanların əksəriyyəti ya iblisin təsirinə düşür, ya da onunla mübarizə aparır, lakin azad iradə, mənəvi güc və səmimi inam olmadan bu mübarizə uğursuzluğa düçar olur. Cavidin başlıca ideyası odur ki, əsl azadlıq və işıq insanın öz içində, mənəviyyatında və vicdanındadır. Əgər insan mənəvi cəhətdən zəifdirsə, o zaman istənilən yerdə, istənilən dövrdə iblis hakim ola bilər. Əsər həm də təhsilin, maarifin, əxlaqın, səmimiyyətin, insan sevgisinin vacibliyini vurğulayır.

“İblis” əsərinin bədii dili və üslubu

“İblis” Hüseyn Cavidin ən gözəl poetik dili, orijinal bədii tapıntıları və dərin fəlsəfi məqamları ilə seçilir. Əsərin dilində klassik şeiriyyət, yüksək estetik təravət, emosional ifadə və dramatik gərginlik daim özünü göstərir. Cavidin yaratdığı dialoqlar, monoloqlar, təsvir və portretlər həm obrazların psixologiyasını açır, həm də əsərin bədii gücünü artırır. Əsərdə yüksək fəlsəfi-psixoloji məqamlarla yanaşı, lirika, xalq motivləri, dini-mifoloji elementlər, ironik sarkazm və dramatik qarşıdurmalar ustalıqla qovuşur. Cavid dilinin zənginliyi, səmimiyyəti və bədii gücü nəticəsində “İblis” Azərbaycan dramaturgiyasında tayı-bərabəri olmayan bir klassikaya çevrilib. Əsər bədii cəhətdən o qədər dərin və çoxqatlıdır ki, müxtəlif nəsillər, fərqli dövrlər onu yenidən kəşf edə, oradan yeni məna qatları tapa bilir.

Əsərin müasir dəyəri və aktuallığı

Bütün bu dərin fəlsəfi və bədii qatları ilə “İblis” yalnız öz dövrü üçün deyil, bu gün üçün də aktual və qiymətlidir. Əsərin ideyaları, insanın içindəki şər və xeyir mübarizəsi, mənəvi zəiflik və cəmiyyətin sosial problemləri müasir cəmiyyət üçün də tamamilə aktualdır. Sülh, tolerantlıq, ədalət, mənəviyyat və insan hüquqları uğrunda aparılan mübarizənin hər dövrdə yeni forma alması əsərin bəşəriyyət üçün daim yeni mənalar doğurduğunu göstərir. “İblis” faciəsi həm də çağdaş gənclər üçün əxlaqi məktəb, mənəvi dərs, dərin təfəkkür və vicdan məsələlərinin aydınlaşdırılması üçün bir qaynaqdır. Hüseyn Cavidin irsi, o cümlədən “İblis” əsəri Azərbaycanda teatr, ədəbiyyat, fəlsəfə, psixologiya və humanitar elmlər üçün əvəzsiz bir xəzinədir.

“İblis” əsəri Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının ən parlaq fəlsəfi faciələrindən biridir. Bu əsərdə Hüseyn Cavid insan ruhunun, cəmiyyətin və bəşəriyyətin əbədi dilemmasını bədii sözlə, yüksək poetika və dərin təhlil ilə təqdim edir. Əsər təkcə öz dövrünün deyil, bütün zamanların problemlərinə ünvanlanıb və bəşəriyyətin inkişafında, fərdin kamilləşməsində vacib rol oynayır. İblis obrazı, onun təsir dairəsi, qəhrəmanların daxili mübarizəsi və faciəsi, azadlıq, vicdan, əxlaq və cəmiyyət mövzuları Cavidin bu əsərində ən yüksək bədii və fəlsəfi səviyyədə işlənib. “İblis” hər bir oxucu üçün təkcə bədii zövq deyil, həm də həyat, mənəviyyat, məsuliyyət və insanlıq dərsi verir.

Ən Çox Verilən Suallar