İcma Nədir? Tərifi, Növləri

İnsan cəmiyyətinin ən qədim dövrlərindən bu günə qədər yaranan ictimai quruluşlardan biri də icmadır. Hər bir insan müəyyən bir kollektivə, qruplaşmaya, birliyə, yəni icmaya mənsubdur və bu, onun həyat tərzinin, davranışlarının və dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynayır. İcma anlayışı tarix boyu müxtəlif cəmiyyətlərdə fərqli şəkillərdə təzahür edib, müxtəlif məqsədlərə xidmət edib, amma mahiyyəti dəyişməyib: insanlar arasında birgəyaşayış, qarşılıqlı dəstək və ortaq maraqlar üzərində qurulan sosial birlik. Müasir dövrdə isə icma həm sosial elmlərdə, həm də gündəlik həyatda aktuallığını qoruyur. İcmanın nə olduğu, onun strukturu, növləri, funksiyaları, tarixçəsi və müasir həyatdakı rolu geniş və çoxşaxəli tədqiqat tələb edən məsələdir.

İcma Anlayışının Tərifi

İcma – müəyyən coğrafi ərazidə və ya sosial-mədəni mühitdə birgə yaşayan, ortaq maraq və dəyərlərə malik olan insanların könüllü və ya təbii şəkildə bir araya gəldiyi sosial birlikdir. İcma anlayışı bir çox hallarda kənd, məhəllə, etnik qrup, dini birlik, peşəkar təşkilat və ya hətta virtual qrupları da əhatə edə bilər. Klassik sosiologiyada icma əsasən “gemeinschaft” termini ilə ifadə edilir və burada əsas vurğu insan münasibətlərinin qeyri-rəsmi, üz-üzə və səmimi olmasına yönəlir. İcma daxilində insanlar bir-birini yaxından tanıyır, qarşılıqlı dəstək, etibar və ortaq məsuliyyət prinsipləri üzərində birləşirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, icma fərqli səviyyə və formaya malik ola bilər: ailə icması, kənd icması, peşə icması, dini icma və s.

İcmanın Əsas Xüsusiyyətləri

İcma anlayışını tam dərk etmək üçün onun əsas xüsusiyyətlərini izah etmək vacibdir. Bunlara aşağıdakılar aiddir:

1. Ümumi maraqlar və dəyərlər – İcma üzvlərini bir araya gətirən əsas faktor ortaq maraqlar və dəyərlər sistemidir.
2. Coğrafi və ya sosial-mədəni məkan – Bəzi icmalar konkret coğrafi məkanla, digərləri isə sosial və ya mədəni müstəvi ilə bağlıdır.
3. Qarşılıqlı əlaqə və əməkdaşlıq – İcma daxilində insanlar arasında davamlı ünsiyyət, əməkdaşlıq və dəstək mövcuddur.
4. Məxsusluq hissi – İcma üzvləri arasında güclü bir mənsubiyyət və birliyə bağlılıq hissi yaranır.
5. Qayda və normalar – Hər bir icmada müəyyən yazılı və ya yazılmamış davranış qaydaları, ənənələr mövcuddur.

Aşağıdakı cədvəldə icmanın klassik xüsusiyyətləri sadalanır:

Fərqlər və Bənzərliklər

İcma və cəmiyyət anlayışları tez-tez bir-biri ilə qarışdırılır. Ancaq onların arasında mühüm fərqlər var. İcma əsasən kiçik, üzvləri arasında sıx münasibətlərin olduğu sosial birlikdir, cəmiyyət isə daha böyük, rəsmi və daha mürəkkəb bir qurumdur. İcmanın əsas fərqləndirici xüsusiyyəti onun qeyri-formal, yaxın əlaqələrə əsaslanmasıdır. Cəmiyyət isə əsasən rəsmi hüquqi münasibətlər, qaydalar və institusional quruluşlarla xarakterizə olunur. İcma daxilində münasibətlər bir-birini şəxsən tanımaq və qarşılıqlı etimad üzərində qurulur, cəmiyyət isə çox vaxt anonim münasibətlər və rəsmi qaydalarla idarə olunur.

İcmanın Tarixi və İnkişaf Prosesi

İcma anlayışının tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. İlk insan topluluqları ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olan, ortaq həyat tərzi sürən ibtidai icmalardan ibarət olub. Bu icmalarda qarşılıqlı yardım, qohumluq və birgə qərarvermə əsas təşkilati prinsiplər idi. Zamanla kənd təsərrüfatının inkişafı, oturaq həyat tərzi və sosial-iqtisadi dəyişikliklər yeni tip icmaların yaranmasına gətirib çıxardı. Orta əsrlərdə kənd icmaları, dini icmalar və tayfa birlikləri geniş yayıldı. Yeni dövrdə isə şəhər mühitində, müxtəlif peşə və maraq sahələri ətrafında formalaşan yeni icmalar meydana gəldi. XX və XXI əsrlərdə texnologiyanın və informasiya cəmiyyətinin inkişafı nəticəsində artıq virtual icmalar, qlobal maraq qrupları və onlayn birliklər yaranıb. Bu inkişaf icmanın anlayışının daim yeniləndiyini göstərir.

Müasir İcma Növləri və Onların Təsnifatı

Müasir cəmiyyətdə icmalar müxtəlif formalarda mövcuddur. İcma növlərinin təsnifatı aşağıdakı əsas kriteriyalara görə aparılır:

1. Coğrafi icmalar – konkret məkan və ya əraziyə bağlı olan icmalardır. Məsələn, kənd, məhəllə, bina icmaları.
2. Maraq icmaları – ortaq maraq və ya məqsəd ətrafında birləşən insanlardan ibarətdir. Məsələn, kitabsevərlər klubu, idman azarkeşləri qrupu.
3. Peşəkar icmalar – müəyyən bir peşə və ya ixtisas sahəsində çalışan insanlardan ibarət olur. Məsələn, müəllimlər assosiasiyası.
4. Dini icmalar – eyni dini etiqada malik insanların təşkil etdiyi birliklərdir. Məsələn, məscid camaatı, kilsə icması.
5. Virtual icmalar – internet və informasiya texnologiyaları vasitəsilə yaranan icmalardır. Məsələn, sosial şəbəkə qrupları.

İcmanın Funksiyaları və Sosial Rolu

İcmanın cəmiyyətdə rolu böyükdür və müxtəlif funksiyaları var. Bu funksiyalara aiddir:

• Sosial dəstək – İcma üzvləri bir-birinə maddi və mənəvi dəstək olur, ehtiyac anında kömək edirlər.
• Sosiallaşma – İnsanlar icma daxilində əsas sosial davranış və dəyərləri öyrənir, cəmiyyətə inteqrasiya edir.
• Mədəniyyətin qorunması – İcma adət-ənənələri, dil və mədəni dəyərləri gələcək nəsillərə ötürür.
• İctimai nəzarət – İcma daxilində davranış qaydaları və normalara riayət edilməsinə nəzarət olunur.
• İnkişaf və təşəbbüskarlıq – İcma daxilində yeni ideyalar və təşəbbüslər irəli sürülür, sosial layihələr həyata keçirilir.

Bu funksiyalar icmanı hər bir insan üçün zəruri və dəyərli sosial institut halına gətirir.

İcmanın Strukturu və İdarəetmə Prinsipləri

İcmanın effektiv fəaliyyət göstərməsi üçün müəyyən struktur və idarəetmə prinsipləri mövcuddur. Adətən icmanın başçısı, idarə heyəti və müxtəlif komitələri olur. İcmanın idarəetməsi demokratiya və kollektiv qərarvermə prinsiplərinə əsaslana bilər. Bir çox icmada üzvlərin ümumi yığıncaqları, rəsmi protokollar və daxili qaydalar mövcuddur. Hər bir üzvün öz hüquq və vəzifələri var. İcma daxilində bəzən bölmələr və ya alt qruplar da yaranır. Məsələn, kənd icmasında təsərrüfat komitəsi, sosial komitə və s. Hər bir struktur hissənin öz səlahiyyətləri və funksiyaları olur.

Aşağıda icma strukturunu izah edən bölmələr göstərilib:

1. Başçı və ya lider – İcmanın fəaliyyətinə rəhbərlik edir.
2. İdarə heyəti – İcmanın cari məsələlərini həll edir.
3. Üzvlər yığıncağı – Əsas qərarların qəbul olunduğu orqandır.
4. Komitələr və bölmələr – Xüsusi sahələr üzrə ixtisaslaşmış qruplar.

İcmanın Əhəmiyyəti və Cəmiyyətə Təsiri

İcma, insan həyatında sosiallaşmanın və birlik hissinin ən təməl məkanıdır. İcma insanlara həm psixoloji, həm də praktiki baxımdan dəstək olur. Müstəqil insanın sosial ehtiyaclarının qarşılanması, təhlükəsizlik, mənəvi dəyərlərin qorunması, qarşılıqlı yardım, böhran və çətinliklərin birgə aradan qaldırılması icmanın başlıca üstünlüklərindəndir. Eyni zamanda icma insanların demokratiya, vətəndaş cəmiyyəti, iştirakçılıq kimi dəyərləri öyrəndiyi əsas məktəbdir. İcma üzvləri arasında əməkdaşlıq, tolerantlıq və birgəyaşayış mədəniyyəti formalaşır.

Müasir Azərbaycan Cəmiyyətində İcma Anlayışı

Azərbaycanda icma anlayışı tarixən böyük əhəmiyyət kəsb edib. Xüsusilə kənd yerlərində, məhəllə və qəsəbələrdə insanların həyatında icmanın rolu danılmazdır. Müasir dövrdə isə icma əsasən yerli özünüidarəetmə, kənd və şəhər bələdiyyələri, qeyri-hökumət təşkilatları, diaspor qurumları, tələbə birlikləri, sosial media icmaları kimi formalaşır. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı ənənəsində icma əsas təşkilati forma olub, torpaq mülkiyyəti, təsərrüfat fəaliyyəti, adət-ənənələrin qorunması icma vasitəsilə təmin olunub. Hal-hazırda ölkədə icmalar vasitəsilə yerli problemlərin həlli, sosial layihələrin icrası, humanitar dəstək və ictimai iştirakçılıq təmin edilir. QHT-lərin fəaliyyəti də yeni tip icmaların yaranmasına imkan yaradır.

İcmanın Qarşılaşdığı Müasir Problemlər və Perspektivlər

Müasir dünyada qloballaşma, urbanizasiya, fərdiləşmə tendensiyaları icmaların klassik strukturuna təsir göstərir. Bir çox hallarda köhnə tip kənd və məhəllə icmaları zəifləyir, yeni urban icmaları və virtual birliklər yaranır. Sosial-iqtisadi dəyişikliklər, miqrasiya, gənclərin şəhərlərə axını, internet vasitəsilə yeni kommunikasiya formalarının yaranması icma anlayışının transformasiyasına səbəb olur. Bütün bunlara baxmayaraq, icma insan üçün əsas sosial ehtiyaclardan biri olaraq qalır və gələcəkdə də yeni forma və məzmunlarda mövcud olacaq. Hazırda dövlət və QHT-lər icma əsaslı inkişaf, sosial innovasiyalar, sosial iş və könüllülük fəaliyyətlərini təşviq edirlər.

İcmanın İnkişafı Üçün Təşviq və İslahatlar

Azərbaycanda icmaların gücləndirilməsi məqsədilə müxtəlif proqramlar həyata keçirilir. Bu istiqamətdə dövlət orqanları, beynəlxalq təşkilatlar və yerli QHT-lər fəal iştirak edirlər. İcma əsaslı layihələrdə təhsil, səhiyyə, ekologiya, sosial müdafiə sahəsində birgə işlər həyata keçirilir. Bu proqramların məqsədi icma üzvlərinin təşəbbüskarlığını artırmaq, onların idarəetmə bacarıqlarını təkmilləşdirmək, resursların bölüşdürülməsində şəffaflığı təmin etmək və sosial rifahı yüksəltməkdir. İcma əsaslı inkişaf modeli dünyada ən effektiv sosial inkişaf vasitələrindən biri kimi qəbul edilir.

İcma anlayışı insan cəmiyyətinin inkişafında, sosiallaşmada və kollektiv həyatın formalaşmasında əsas rol oynayan sosial institutlardan biridir. İcma fərdi insanın təhlükəsizlik, mənsubiyyət, sosial dəstək və inkişaf ehtiyaclarını ödəyir. Qədim dövrlərdən bu günə qədər icmalar fərqli formalarda mövcud olub və cəmiyyətin əsas dayağı kimi fəaliyyət göstərib. Müasir dövrdə isə icma həm ənənəvi, həm də yeni – virtual və tematik formalar alır. Cəmiyyətin hər bir üzvü icmanın fəal iştirakçısı və yaradıcısıdır. İcmanın güclü və aktiv olması cəmiyyətin demokratikləşməsi, sosial rifahı və sabitliyinin təmin olunması üçün mühüm şərtdir. Hazırda Azərbaycanda icma əsaslı inkişaf strategiyaları, vətəndaş təşəbbüsləri və könüllülük hərəkatları gələcəyin güclü cəmiyyətinin bünövrəsini qoyur.

Ən Çox Verilən Suallar