İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil modeli Azərbaycanda və dünya miqyasında uşaqların erkən inkişafı, ailələrin və cəmiyyətin sosial inteqrasiyası baxımından mühüm rola malikdir. Bu modelin kökündə cəmiyyətin bütün üzvlərinin – valideynlərin, müəllimlərin, yerli özünüidarəetmə orqanlarının və könüllülərin birgə fəaliyyət göstərməsi dayanır. Müasir dövrdə bu yanaşma məktəbəqədər təhsildə əlçatanlıq, keyfiyyət və dayanıqlılıq kimi prinsiplərin həyata keçirilməsinə imkan yaradır. Azərbaycanın regionlarında xüsusilə kənd və qəsəbə tipli yaşayış məntəqələrində bu təhsil formasının rolu əvəzsizdir. Çünki burada dövlət məktəbəqədər müəssisələri hər yerdə mövcud olmur, cəmiyyətin öz təşəbbüsü ilə yaradılmış qruplar isə yüzlərlə uşağı təhsilə və sosial həyata cəlb edə bilir.
Tarixi və konseptual əsaslar
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil ideyası XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq bir çox ölkələrdə formalaşıb. Əsas məqsəd, dövlət resurslarının yetərli olmadığı yerlərdə uşaqların məktəbəqədər dövrdə təhsilə çıxış imkanlarını artırmaq idi. Azərbaycanda isə bu model xüsusilə son 10-15 ildə donor təşkilatların, dövlət proqramlarının və yerli təşəbbüslərin birgə səyi nəticəsində geniş yayılıb. Konseptual olaraq, icma əsaslı məktəbəqədər təhsil, uşaq inkişafı üçün zəruri olan sosial, psixoloji, mənəvi və fiziki mühitin yaradılmasında icmanın aktiv iştirakını və məsuliyyətini ön plana çəkir.
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsilin məqsəd və vəzifələri
Bu modelin ən mühüm məqsədi məktəbəqədər yaşlı uşaqların hərtərəfli inkişafını təmin etməkdir. Burada yalnız akademik bacarıqlar deyil, sosial, emosional və gündəlik həyat vərdişləri də formalaşdırılır. Valideynlərin, ailənin və icma üzvlərinin prosesə cəlb olunması uşağın inkişafına kompleks təsir edir. İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil qruplarında müxtəlif fəaliyyətlər – oyun, təbiətlə tanışlıq, peşəkar məşğələlər, yaradıcı işlər və sosial münasibətlərin qurulması önəmlidir. Proqramın əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
- Uşaqlarda sosial-emosional inkişafı stimullaşdırmaq
- Valideynləri və icma üzvlərini maarifləndirmək və təlimə cəlb etmək
- Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda kommunikativ və yaradıcı bacarıqları inkişaf etdirmək
- Ailələrə sosial dəstək vermək və sosial kapitalı gücləndirmək
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil formalarının müxtəlifliyi
Azərbaycanda icma əsaslı məktəbəqədər təhsil müxtəlif formalarda həyata keçirilir. Ən geniş yayılmış formaları bunlardır:
- İcma əsaslı uşaq qrupları: Ailə və icma üzvlərinin birgə təşəbbüsü ilə yaradılan kiçik qruplar. Burada təhsil prosesini adətən yerli müəllim, sosial işçi və ya könüllülər aparır.
- Yerli məktəblərin bazasında əlavə qruplar: Məktəblərin infrastrukturu və imkanlarından istifadə edilməklə yaradılmış məktəbəqədər qruplar.
- İcma mərkəzləri və ictimai evlər: Bəzi rayon və kəndlərdə bələdiyyə, icra hakimiyyəti və ya donor təşkilatlar tərəfindən təşkil olunmuş müasir inkişaf mərkəzləri.
- Səyyar və müvəqqəti məktəbəqədər qruplar: Köçəri və ya mövsümi yaşayış məntəqələrində uşaqlara müvəqqəti və çevik formada təhsil verən modellər.
Bu formaların hər biri cəmiyyətin sosial-iqtisadi və coğrafi reallıqlarına uyğun şəkildə seçilir.
Azərbaycanda icma əsaslı məktəbəqədər təhsilin tətbiqi
Azərbaycanda icma əsaslı məktəbəqədər təhsil sisteminin inkişafı BMT-nin Uşaq Fondu (UNICEF), Avropa İttifaqı, Təhsil Nazirliyi və digər beynəlxalq qurumların dəstəyi ilə geniş vüsət alıb. Əsasən ucqar və dağlıq rayonlarda, həmçinin qaçqın və məcburi köçkün ailələrinin sıx yaşadığı ərazilərdə bu model tətbiq edilir. Bu yanaşmanın tətbiqində yerli müəllimlərin seçilməsi, valideynlərin mütəmadi olaraq təlim və seminarlarla maarifləndirilməsi, tədris proqramlarının isə Azərbaycan mühitinə uyğunlaşdırılması əsas prinsiplərdir. Dövlət və icma arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi təhsilin davamlılığı və keyfiyyəti baxımından vacib rol oynayır.
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsilin üstünlükləri
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsilin bir sıra üstünlükləri var və bu üstünlüklər aşağıdakı kimi qruplaşdırıla bilər:
| Üstünlük | İzahı |
|---|---|
| Əlçatanlıq | Kənd və ucqar bölgələrdə uşaqların təhsil imkanlarını genişləndirir. |
| Ailə və icma iştirakı | Uşaqların təlim-tərbiyəsinə ailə və cəmiyyətin birbaşa qatılması nəticəsində davamlılıq və dayanıqlılıq təmin olunur. |
| İqtisadi səmərəlilik | Böyük infrastruktur və əlavə xərclərə ehtiyac yoxdur, mövcud resurslardan istifadə edilir. |
| Yerli ənənələrə uyğunluq | Proqramlar icmanın sosial və mədəni tələbatına uyğunlaşdırılır. |
| Sosial dəstək | Ailələr arasında qarşılıqlı yardım və sosial əlaqələr güclənir. |
| Fərdi yanaşma | Uşaqların fərdi inkişaf xüsusiyyətləri nəzərə alınır və kiçik qruplarla işləmək imkanı yaranır. |
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsildə müəllimin rolu və hazırlanması
Bu təhsil modelində müəllimlərin və ya fasilitatorların seçilməsi və hazırlığı xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Ənənəvi dövlət məktəbəqədər müəssisələrindən fərqli olaraq, burada müəllimlər bəzən pedaqoji təhsili olmayan, lakin icmada nüfuzlu şəxslər də ola bilər. Lakin onların da müvafiq təlim və metodiki dəstəklə təchiz olunması vacibdir. İcma əsaslı məktəbəqədər qrupların fəaliyyətini dəstəkləyən dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən müəllimlərə aşağıdakı istiqamətlərdə təlimlər keçirilir:
- Uşaq psixologiyası və inkişaf mərhələləri
- Kommunikasiya və oyun metodları
- Yaradıcılığın inkişafı
- Zorakılıq və ayrı-seçkiliyin qarşısının alınması yolları
- Valideynlərlə əməkdaşlıq və sosial iş
Belə təlimlər müəllimlərin peşəkarlığını artırır və onların icma ilə effektiv işləməsini təmin edir.
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsilin sosial təsiri və icmada rolu
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil təkcə uşaqların inkişafına deyil, bütövlükdə icmanın sosial həyatına da müsbət təsir göstərir. Valideynlər və digər icma üzvləri, bu prosesə cəlb olunmaqla, övladlarının təhsilində daha məsuliyyətli olurlar və sosial həmrəyliyin güclənməsinə töhfə verirlər. Sosial tədbirlər, təmizlik aksiyaları, birgə maarifləndirmə proqramları və hətta ailələr arasında maddi və mənəvi dəstək bu tip qrupların fəaliyyətində önəmli yer tutur. Bu model sosial təcrid və yoxsulluğun qarşısının alınmasında da effektlidir, çünki valideynlər arasında bilik və təcrübə paylaşımı baş verir.
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsildə maliyyə və dayanıqlılıq mexanizmləri
Maliyyələşdirmə və davamlılıq məsələsi bu modelin ən vacib aspektlərindəndir. İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil layihələrinin maliyyə mənbələri müxtəlifdir:
- İcma və valideynlərin könüllü ianələri
- Dövlətin və bələdiyyələrin qismən dəstəyi
- Beynəlxalq donorların vəsaitləri
- Qeyri-hökumət təşkilatlarının proqramları
Maliyyə sabitliyinin təmin olunması üçün şəffaflıq, hesabatlılıq və məqsədyönlü istifadə prinsipləri qorunmalıdır. Bəzi icmalarda davamlılıq üçün kiçik biznes təşəbbüsləri – məsələn, təsərrüfat məhsullarının satışı, əl işləri sərgiləri kimi tədbirlər həyata keçirilir. Bu yolla, təhsil qrupları əlavə gəlir əldə edir və maliyyə müstəqilliyini qismən təmin edirlər.
Təcrübədən nümunələr və uğur hekayələri
Azərbaycanın bir sıra rayonlarında icma əsaslı məktəbəqədər təhsilin uğurla tətbiq olunduğu nümunələr mövcuddur. Məsələn, Quba, Qusar, Lerik, Zaqatala və Balakən rayonlarında icma əsaslı uşaq qrupları yüzlərlə uşağı əhatə edir. Burada valideynlər tədris prosesinin təşkilində aktiv iştirak edir, müəllimlər isə innovativ tədris metodlarından istifadə edirlər. Uğurlu modellərdən biri də icma mərkəzlərində uşaqlara həm akademik biliklərin, həm də həyat bacarıqlarının öyrədilməsidir. Bu cür qruplarda uşaqlar bərabərlik, paylaşma, müstəqil qərar vermə və problemləri həll etmək kimi vərdişləri əldə edirlər. Eyni zamanda, ailələr arasında sosial münasibətlər möhkəmlənir, kənd həyatında yeni pozitiv dinamika yaranır.
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsilin gələcək inkişaf perspektivləri
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil modeli Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Gələcəkdə bu modelin daha da inkişaf etdirilməsi üçün bir sıra istiqamətlər var:
- Dövlət proqramlarının və maliyyələşdirmənin gücləndirilməsi
- Regionlar üzrə genişləndirmə və yeni pilot layihələrin həyata keçirilməsi
- Müəllim və icma liderləri üçün peşəkar təlim və motivasiya mexanizmlərinin tətbiqi
- İnnovativ və rəqəmsal tədris metodlarının icmaya inteqrasiyası
- Valideynlərin və ailələrin prosesdə daha fəal iştirakı üçün təşviq proqramlarının hazırlanması
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsilin inkişafı, Azərbaycanın məktəbəqədər təhsil sistemində universal əlçatanlığı, inklüzivliyi və keyfiyyəti təmin etmək baxımından ən perspektivli yollardan biri kimi qəbul olunur.
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil modeli Azərbaycanda cəmiyyətin inkişafında, uşaqların bilik və bacarıqlarının formalaşmasında, ailələrin və icma üzvlərinin sosial inteqrasiyasında əhəmiyyətli rol oynayır. Uşaqlar üçün bərabər təhsil imkanları, ailələrin sosial kapitalının gücləndirilməsi və dayanıqlı icma münasibətlərinin qurulması baxımından bu modelin tətbiqi strateji əhəmiyyətə malikdir. Dövlət və qeyri-dövlət sektorunun birgə fəaliyyəti, icmanın təşəbbüsü, valideynlərin fəallığı və müəllimlərin peşəkarlığı nəticəsində icma əsaslı məktəbəqədər təhsil gələcəkdə də cəmiyyət üçün faydalı və dayanıqlı bir sistem kimi inkişaf edəcək. İcma əsaslı yanaşma, hər bir uşağın fərdi inkişafını, cəmiyyətin isə sosial birliyini təmin edir.
Ən Çox Verilən Suallar
İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil – uşaqların erkən inkişafına yönəlmiş, yerli icma və valideynlərin birbaşa iştirakı ilə təşkil olunan, bəzən dövlət məktəbəqədər müəssisələri olmayan yerlərdə tətbiq edilən alternativ təhsil modelidir.
Ən əsas üstünlüyü icma və ailələrin birbaşa prosesdə iştirak etməsidir. Beləliklə, uşaqlar təhsil mühitində daha tez adaptasiya olur və sosial əlaqələri möhkəmlənir.
Xüsusilə ucqar, kənd və dağlıq rayonlarda, dövlət məktəbəqədər müəssisələrinin az olduğu və ya olmadığı ərazilərdə daha aktualdır.
Bu qruplarda tədrisi adətən icmada nüfuzlu, təcrübəli şəxslər və ya xüsusi təlim keçmiş müəllimlər, bəzən də könüllülər həyata keçirir.
Valideynlər təşkilati işlərdə, uşaqların gündəlik həyatında, tədris prosesində və maarifləndirici tədbirlərdə bilavasitə iştirak edirlər.
Tədris proqramları yerli ehtiyaclara və icmanın sosial-mədəni xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılır, uşaqların sosial, emosional və gündəlik həyat bacarıqları prioritet götürülür.
Əsas maliyyə mənbələri icma və valideyn ianələri, dövlət və bələdiyyə dəstəyi, beynəlxalq donorlar və qeyri-hökumət təşkilatlarıdır.
Uşaqlar kommunikativ bacarıqlar, sosial münasibət qurmaq, gündəlik vərdişlər, müstəqil düşüncə və problemləri həll etmək kimi mühüm bilik və bacarıqlara sahib olurlar.
Davamlılıq icmanın aktivliyi, maliyyə sabitliyi, müəllimlərin peşəkarlığı və dövlət dəstəyi ilə təmin edilir. Əlavə olaraq, sosial tədbirlər və icma dəstəyi sistemin dayanıqlığını artırır.
Azərbaycanda bu model UNICEF, Avropa İttifaqı və dövlət proqramları vasitəsilə xüsusilə regionlarda geniş tətbiq olunur. Son illərdə yüzlərlə uşaq və ailə bu təhsil formasından yararlanır.
