Azərbaycan Respublikasında məhkəmə qərarlarının icrası və cəza siyasətinin humanist prinsiplərlə həyata keçirilməsi dövlətin hüquqi və sosial siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir. Bu çərçivədə mühüm funksiyanı yerinə yetirən qurumlardan biri də Ədliyyə Nazirliyi yanında fəaliyyət göstərən İcra və Probasiya Baş İdarəsidir. Bu idarə yalnız məhkəmə qərarlarının icrasını təmin etmir, eyni zamanda cəzanın alternativ yollarla həyata keçirilməsinə, sosial adaptasiyanın təşviqinə və cəmiyyətin hüquqi təhlükəsizliyinin gücləndirilməsinə xidmət edir. Onun fəaliyyət istiqamətləri, hüquqi əsasları, funksional bölmələri və vətəndaşlarla münasibəti geniş şəkildə nəzərdən keçirilməlidir.
Hüquqi status və yaradılma məqsədi
İcra və Probasiya Baş İdarəsi Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin struktur qurumlarından biridir. İdarə öz fəaliyyətini Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, “İcra haqqında” və “Probasiya haqqında” qanunlar, eləcə də digər normativ-hüquqi aktlar əsasında həyata keçirir. Onun yaradılmasında əsas məqsəd məhkəmə və digər dövlət orqanlarının qərarlarının vaxtında, dəqiq və effektiv icrasını təmin etmək, eyni zamanda azadlıqdan məhrumetməyə alternativ cəza növlərinin tətbiqini təşkil etməkdir.
İdarənin əsas funksiyaları
İcra və Probasiya Baş İdarəsinin funksiyaları iki əsas sahəyə bölünür:
1. İcra fəaliyyəti
Bu istiqamətə aşağıdakılar daxildir:
- Məhkəmə qətnamələrinin, qərarlarının və digər hüquqi sənədlərin məcburi icrasının təşkili
- Maliyyə borclarının və aliment öhdəliklərinin icrası
- Fiziki və hüquqi şəxslərin mülki hüquq və maraqlarının qorunması
- İcra prosesində tərəflərin hüquqlarının təmin olunması
2. Probasiya fəaliyyəti
Probasiya sahəsində idarə aşağıdakı məsələlərə nəzarət edir:
- Azadlıqdan məhrumetməyə alternativ cəza tədbirlərinə məhkum olunmuş şəxslərin nəzarətdə saxlanılması
- Sosial-psixoloji dəstəyin göstərilməsi və reabilitasiya tədbirləri
- Məhkumların cəmiyyətə reinteqrasiyası üçün proqramların hazırlanması
- Probasiya nəzarəti altında olan şəxslərin davranışına nəzarət və yönləndirmə
İcra prosesi necə həyata keçirilir?
İcra prosesi hüquqi baxımdan dəqiq mərhələlərə bölünür. Bu mərhələlər həm vətəndaşların hüquqlarını təmin etmək, həm də qərarların effektiv yerinə yetirilməsini təmin etmək məqsədi daşıyır:
| Mərhələ | Təsviri |
|---|---|
| Qərarın təqdim edilməsi | Məhkəmə qərarı İcra və Probasiya Baş İdarəsinə təqdim olunur |
| İcra sənədinin açılması | Müvafiq sənəd əsasında icra işi başlanır |
| Borcluya bildirişin göndərilməsi | İcra məmuru borcluya yazılı bildiriş göndərir |
| Əmlak araşdırması və hərəkətə keçilmə | Borclunun əmlakı, maliyyə vəziyyəti araşdırılır |
| Məcburi icra tədbirləri | Əgər borclu könüllü ödəniş etmirsə, məcburi tədbirlər tətbiq olunur |
Probasiya nəzarətinin mərhələləri
Probasiya nəzarəti sadəcə hüquqi nəzarət yox, eyni zamanda sosial adaptasiya prosesidir. Aşağıda bu prosesin əsas mərhələlərini təqdim edirik:
- Məhkumluğun növünün təyin edilməsi – Məhkəmə cəzanın probasiya nəzarəti altında icra olunmasına qərar verir.
- Sosial risklərin qiymətləndirilməsi – Şəxsin cəmiyyət üçün potensial təhlükəsi təhlil edilir.
- Fərdi planın hazırlanması – Məhkumla iş üzrə sosial və davranış planı tərtib olunur.
- Nəzarət və müşahidə – Probasiya məmuru tərəfindən mütəmadi müşahidə və nəzarət həyata keçirilir.
- Reinteqrasiya tədbirləri – İş imkanları, psixoloji dəstək və təlim vasitəsilə adaptasiya təşviq edilir.
İdarənin struktur bölmələri
İcra və Probasiya Baş İdarəsinin təşkilati strukturu onun funksiyalarına uyğun şəkildə formalaşdırılmışdır. Struktura aşağıdakı əsas bölmələr daxildir:
- İcra işləri şöbəsi
- Probasiya və nəzarət şöbəsi
- Hüquqi təminat və metodika bölməsi
- İnsan resursları və daxili nəzarət bölməsi
- İctimaiyyətlə əlaqələr və hesabatlılıq sektoru
Bu struktur idarənin həm hüquqi, həm də inzibati funksiyalarını sistemli şəkildə yerinə yetirməsinə imkan yaradır.
Texnoloji yeniliklər və rəqəmsallaşma
İcra və Probasiya Baş İdarəsi texnoloji modernləşmə istiqamətində son illərdə mühüm addımlar atıb. “Elektron icra” sistemi vasitəsilə vətəndaşlar icra işlərinin gedişini real vaxtda izləyə bilir, sənədləri onlayn təqdim edə və bildirişlər ala bilirlər. Eyni zamanda, “e-probasiya” modulu ilə probasiya nəzarətində olan şəxslərin elektron uçotu, müntəzəm hesabatları və davranış monitorinqi təmin olunur. Bu yanaşma idarəetmədə şəffaflıq, hesabatlılıq və operativlik baxımından əhəmiyyətli irəliləyişlər yaradıb. Artıq bəzi regionlarda pilot layihə kimi GPS əsaslı elektron qolbaq izləmə sistemlərinin tətbiqinə başlanılıb.
Vətəndaşlarla münasibət və sosial adaptasiya
İdarə vətəndaşlarla münasibətlərdə humanist yanaşma və hüquqi maarifləndirməni əsas prinsip kimi qəbul edir. Probasiya nəzarətində olan şəxslərlə fərdi sosial iş planları hazırlanır, onlar peşə kurslarına və reabilitasiya proqramlarına cəlb olunurlar. Bununla yanaşı, icra prosesində tərəflərin hüquqlarının balanslı şəkildə qorunması, mübahisələrin dialoq yolu ilə həlli təşviq edilir. Əlavə olaraq, vətəndaşların müraciətlərinə operativ cavab verilməsi üçün vahid çağrı mərkəzi və elektron müraciət sistemləri yaradılıb. Psixoloq və sosial işçilər vasitəsilə sosial adaptasiya tədbirləri gücləndirilmiş şəkildə icra olunur.
Beynəlxalq əməkdaşlıq və Avropa standartları
İcra və Probasiya Baş İdarəsi Avropa Şurası, Avropa İttifaqı və digər beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq qurmuşdur. İdarə xüsusilə Avropa Probasiya Qaydaları və Avropa Penitensiar Qaydaları çərçivəsində fəaliyyət mexanizmlərini uyğunlaşdırmışdır. Azərbaycan Respublikası bu sahədə “CEPEJ” və “SPACE” kimi beynəlxalq hesabatlarda iştirak edir və nümunəvi təcrübələrini təqdim edir. İdarənin nümayəndələri mütəmadi olaraq beynəlxalq forumlarda çıxış edir və qarşılıqlı təcrübə mübadiləsi aparır. Həmçinin, Avropa İttifaqının texniki yardım proqramları vasitəsilə idarənin kadrları üçün ixtisasartırma və təlimlər təşkil olunur.
İdarənin statistik fəaliyyət göstəriciləri
İcra və Probasiya Baş İdarəsinin illik hesabatlarında fəaliyyətin effektivliyinə dair konkret statistik göstəricilər yer alır. Məsələn:
| İllər | İcra olunmuş işlərin sayı | Probasiya nəzarətində olan şəxslər | Könüllü icra faizi |
|---|---|---|---|
| 2022 | 91 000+ | 8 200 | 73% |
| 2023 | 94 600+ | 8 900 | 76% |
| 2024 | 97 500+ | 9 300 | 79% |
Bu statistika idarənin ilbəil funksionallığını genişləndirdiyini və cəmiyyətə inteqrasiya yönümlü fəaliyyətini gücləndirdiyini göstərir.
İcra və Probasiya İdarəsinə necə müraciət etmək olar?
Vətəndaşlar aşağıdakı yollarla müraciət edə bilərlər:
- Ədliyyə Nazirliyinin rəsmi veb saytı vasitəsilə onlayn sorğu
- İcra şöbələrinə birbaşa yazılı və ya şifahi müraciət
- Probasiya xidmətləri üzrə təyin edilmiş yerli bölmələrlə birbaşa əlaqə
Müraciətlərin qeydiyyatı, baxılması və cavablandırılması “Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması haqqında” qanuna əsasən həyata keçirilir.
İcra və Probasiya Baş İdarəsi Azərbaycan hüquq sistemində mühüm yerə sahib olan və eyni zamanda cəmiyyətin humanist dəyərləri ilə hüququ birləşdirən bir struktur olaraq fəaliyyət göstərir. Onun həm məhkəmə qərarlarının icrası, həm də azadlıqdan məhrumetməyə alternativ tədbirlərin tətbiqi baxımından vətəndaşların hüquqlarının qorunmasında rolu böyükdür. İdarənin daim yenilənən strukturu, texnoloji imkanları və beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanan fəaliyyəti onun etibarlı və şəffaf idarəetmə modeli olduğunu sübut edir. Probasiya və icra mexanizmlərinin effektiv şəkildə tətbiqi isə dövlətin hüquq siyasətinin praktiki həyata keçirilməsi deməkdir.
Ən Çox Verilən Suallar
İdarə məhkəmə qərarlarının icrasını təşkil edir, həmçinin azadlıqdan məhrumetməyə alternativ cəza tədbirləri üzrə nəzarət və reabilitasiya proseslərini həyata keçirir.
Probasiya azadlıqdan məhrumetməyə alternativ cəza formasıdır və məhkəmə tərəfindən müəyyən edilən şəxslərə cəmiyyətdə nəzarət altında davranış korreksiyası məqsədi daşıyır.
İcra sənədi məhkəmə və ya digər səlahiyyətli orqanın qərarının icrasını təmin edən rəsmi sənəddir. Qanuni qərar çıxarıldıqdan sonra aidiyyəti icra bölməsinə təqdim olunur.
Elektron icra sistemi vasitəsilə icra işləri onlayn şəkildə qeydiyyata alınır, bildirişlər göndərilir və prosesin izlənməsi şəffaf şəkildə təmin olunur.
Müddət məhkəmə qərarına əsasən müəyyən olunur və şəxsin törətdiyi əməlin mahiyyətindən, sosial təhlükəlilik dərəcəsindən asılıdır.
Borcluya icra məmuru tərəfindən rəsmi bildiriş göndərilir, bildirişdə icra tələbi, müddət və hüquqi nəticələr əks olunur.
Probasiya nəzarəti altındakı şəxslər sosial işçi və psixoloqlar tərəfindən müşahidə olunur, fərdi iş planları hazırlanır və onların cəmiyyətə adaptasiyası dəstəklənir.
Aliment üzrə öhdəlik yerinə yetirilmədikdə, icra məmuru borclunun əmlakına yönəlmə, gəlirindən tutma və digər hüquqi tədbirlər görür.
Əsas mərhələlər bunlardır: sənədin təqdimatı, icra işinin açılması, bildirişin göndərilməsi, könüllü yerinə yetirilmə və məcburi icra tədbirləri.
Müraciətlər Ədliyyə Nazirliyinin portalı, regional icra və probasiya bölmələri vasitəsilə yazılı və elektron formada qəbul edilir.
