İdentifikasiya Nömrəsi : Hüquqi Əsasları, Mahiyyəti

Hər bir vətəndaşın, hüquqi və ya fiziki şəxsin, təşkilat və müəssisənin hüquqi münasibətlərdə fərqləndirilməsi və identifikasiyası üçün unikal nömrələmə sisteminin tətbiqi müasir idarəetmə və dövlət xidmətləri üçün vacib əhəmiyyət daşıyır. İdentifikasiya nömrəsi dedikdə, bir şəxsin və ya subyektin digər şəxslərdən və təşkilatlardan fərqləndirilməsi üçün ona məxsus xüsusi, təkrarolunmaz rəqəm və ya simvol kombinasiyası nəzərdə tutulur. Belə nömrələr hüquqi dövriyyədə, bank, vergi, sosial təminat, təhsil, səhiyyə və digər sahələrdə şəffaflıq və operativlik təmin edir. Müasir cəmiyyətdə rəqəmsallaşma və dövlət xidmətlərinin elektronlaşdırılması prosesi identifikasiya nömrələrinin rolunu daha da artırıb, onların tətbiq sahəsini genişləndirib.

İdentifikasiya nömrəsi anlayışına həm fiziki şəxslər üçün şəxsiyyət vəsiqəsində göstərilən fərdi identifikasiya nömrəsi (FİN), həm də hüquqi şəxslər və sahibkarlıq subyektləri üçün vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN) kimi müxtəlif kodlar daxildir. Bu sistem sayəsində vətəndaşlar dövlət və özəl qurumlarla münasibətlərdə sürətli, etibarlı və şəffaf şəkildə tanınır, onların hüquqları və vəzifələri rəsmiləşdirilir. Eyni zamanda dövlət orqanları da əhalinin qeydiyyatını, statistik uçotunu və monitorinqini rahat şəkildə həyata keçirə bilirlər.

İdentifikasiya Nömrəsinin Anlayışı və Əsas Mahiyyəti

İdentifikasiya nömrəsi fərdi və ya hüquqi şəxsin müxtəlif xidmət və münasibətlərdə, dövlət və özəl strukturlarla olan əlaqələrində unikal şəkildə tanınmasını təmin edən rəqəm və ya hərf-rəqəm kombinasiyasıdır. Bu nömrə hər bir şəxs və ya təşkilat üçün bir dəfə və yalnız bir obyektə məxsus olmaqla verilir və sistemdə onunla bağlı bütün əməliyyatların aparılması üçün əsas vasitə kimi çıxış edir.

İdentifikasiya nömrələri dövlət tərəfindən qanunvericiliyə uyğun qaydada formalaşdırılır və onların saxtalaşdırılması, dəyişdirilməsi və ya bir neçə şəxsə eyni vaxtda verilməsi mümkün deyil. Belə bir sistem şəffaflıq, təhlükəsizlik və operativlik baxımından dövlət idarəçiliyinin müasir səviyyəyə çatdırılmasına imkan verir. Bu nömrələr olmadan dövlət orqanları, banklar, sığorta və digər qurumlar lazımi məlumat mübadiləsini, vətəndaşın identifikasiyasını və hesabatlılığını düzgün şəkildə həyata keçirə bilməz.

İdentifikasiya Nömrəsinin Növləri

Azərbaycan qanunvericiliyində və tətbiqi praktikasında müxtəlif identifikasiya nömrələri mövcuddur. Ən geniş yayılmış növlər bunlardır:

1. Fiziki şəxslər üçün fərdi identifikasiya nömrəsi (FİN) – Hər bir vətəndaşa verilən və şəxsiyyət vəsiqəsində əks olunan unikal nömrədir. Bu nömrə dövlət orqanlarında, banklarda, təhsil və səhiyyə sistemlərində, sosial təminat və digər sahələrdə istifadə olunur.
2. Hüquqi şəxslər və sahibkarlar üçün vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsi (VÖEN) – Müəssisə, təşkilat və sahibkarlıq subyektlərinin qeydiyyatı zamanı onlara verilən və maliyyə, vergi, gömrük və digər rəsmi münasibətlərdə istifadə edilən nömrədir.
3. Sosial sığorta nömrəsi – Sosial müdafiə və təminat məqsədilə vətəndaşa təyin edilən nömrədir. Əmək müqaviləsi, pensiya, müavinət və digər sosial ödənişlər üçün əsas tanıma vasitəsidir.
4. Tələbə nömrəsi və təhsil identifikasiya kodları – Təhsil müəssisələrində hər bir tələbə üçün verilən xüsusi nömrədir və bu kod vasitəsilə tələbənin şəxsi məlumatları, nailiyyətləri və təhsil tarixi izlənilir.
5. Bank identifikasiya nömrələri – Bank hesablarının və kartlarının identifikasiyası üçün tətbiq olunan nömrələrdir və maliyyə təhlükəsizliyinin təminatçısıdır.

Bunlardan hər biri müəyyən sahələr üçün nəzərdə tutulub və bir-biri ilə qarışdırılmamalıdır. Eyni zamanda istənilən nömrənin unikal və dəyişdirilməz olması vacibdir.

İdentifikasiya Nömrəsinin Hüquqi Əsasları

İdentifikasiya nömrələrinin tətbiqi, verilməsi və istifadəsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, “Fiziki şəxslərin fərdi uçotu haqqında”, “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında”, “Vergi Məcəlləsi” və digər qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir. Hüquqi əsaslar identifikasiya nömrəsinin təyin edilməsi, dəyişdirilməsi, ləğvi və istifadəsi qaydalarını, şəxsi məlumatların qorunması prinsiplərini və dövlət orqanlarının məsuliyyətini müəyyən edir.

Qanunvericiliyə görə, identifikasiya nömrəsi şəxsin istəyi olmadan dəyişdirilə və ya ləğv edilə bilməz. Onun gizlədilməsi, başqa şəxsə ötürülməsi və ya qanunsuz istifadəsi qanunla qadağandır və inzibati və ya cinayət məsuliyyəti doğura bilər. Hər bir dövlət və özəl qurum identifikasiya nömrələrinin qorunması və məxfi saxlanması üçün məsuliyyət daşıyır.

İdentifikasiya Nömrəsinin Tətbiq Sahələri

İdentifikasiya nömrəsi müasir həyatın demək olar ki, bütün sahələrində vacib rol oynayır. Geniş istifadə sahələri aşağıdakılardır:

• Dövlət xidmətləri və elektron hökumət portalları – Vətəndaşların dövlət xidmətlərindən onlayn və ya oflayn formada istifadə edərkən identifikasiyası.
• Bank və maliyyə sektorunda – Bank hesablarının açılması, kreditlərin verilməsi, ödənişlərin həyata keçirilməsi üçün.
• Vergi və maliyyə orqanlarında – Vergi ödəyicilərinin uçotu, vergi hesabatlarının və ödəmələrinin düzgün qeydiyyatı.
• Təhsil və səhiyyə sistemində – Tələbə qeydiyyatı, imtahan nəticələrinin, sağlamlıq kartlarının və tibbi xidmətlərin idarə olunmasında.
• Sosial təminat və pensiya sistemi – Müavinət, pensiya və digər sosial ödənişlərin hesablanması və ödənilməsi üçün.
• Mülkiyyət və daşınmaz əmlakın qeydiyyatı – Alqı-satqı əməliyyatları, mülkiyyət hüququnun rəsmiləşdirilməsi üçün.
• Sığorta və digər müqavilə münasibətlərində – Sığorta ödənişləri və sığortalının identifikasiyası məqsədilə.

İdentifikasiya nömrəsi olmadan bir çox hüquqi və iqtisadi əməliyyatların həyata keçirilməsi mümkün deyil. Bu, vətəndaşın və ya təşkilatın dövlət və özəl sektorda tanınması və hüquqlarının qorunması üçün zəruridir.

İdentifikasiya Nömrəsinin Alınması Qaydası

İdentifikasiya nömrəsinin əldə olunması vətəndaş və ya hüquqi şəxsin dövlət orqanlarına rəsmi müraciət etməsi ilə başlayır.

• FİN (fiziki şəxslər üçün) – 16 yaşına çatmış hər bir vətəndaş şəxsiyyət vəsiqəsi aldıqda avtomatik olaraq fərdi identifikasiya nömrəsi əldə edir. Bu proses Dövlət Miqrasiya Xidməti və ASAN xidmət mərkəzlərində həyata keçirilir.
• VÖEN (hüquqi şəxslər və sahibkarlar üçün) – Hüquqi şəxs və ya sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəyən şəxs müvafiq dövlət qurumuna (Vergilər Nazirliyi) müraciət etməklə qeydiyyatdan keçir və VÖEN əldə edir.
• Sosial sığorta nömrəsi – Əmək müqaviləsi bağlayan hər bir şəxs üçün Dövlət Sosial Müdafiə Fondu tərəfindən təyin edilir.

Müraciət zamanı şəxsin şəxsiyyət vəsiqəsi, ərizə forması, sahibkarlıq fəaliyyəti üçün isə əlavə sənədlər (nizamnamə, qərar və s.) tələb oluna bilər. Nömrə qeydiyyat zamanı avtomatik olaraq elektron sistemə daxil edilir və bundan sonra istənilən dövlət və ya özəl qurumda istifadə oluna bilər.

İdentifikasiya Nömrəsinin Quruluşu və Xüsusiyyətləri

İdentifikasiya nömrələri adətən rəqəmlərdən və bəzi hallarda hərflərdən ibarət olur. Hər bir növün özünəməxsus quruluşu və uzunluğu mövcuddur. Məsələn, FİN 7 və ya 8 simvoldan, VÖEN isə 10 rəqəmdən ibarət olur. Bu nömrələrin strukturunda region kodları, yaradılma tarixi və digər texniki göstəricilər əks oluna bilər.

Bu nömrələrin əsas xüsusiyyəti onların təkrarolunmaz və dəyişməz olmasıdır. Hər bir vətəndaş və ya hüquqi şəxs yalnız bir identifikasiya nömrəsinə sahib ola bilər və bu nömrə onu bütün rəsmi münasibətlərdə fərqləndirir. İdentifikasiya nömrəsinin itirilməsi və ya saxtalaşdırılması mümkün deyil, çünki bütün məlumatlar mərkəzləşdirilmiş dövlət bazasında qorunur.

İdentifikasiya Nömrəsinin Faydaları və Əhəmiyyəti

İdentifikasiya nömrəsi həm vətəndaş, həm də dövlət üçün bir sıra üstünlüklər yaradır:

• Hüquqi münasibətlərdə şəxsiyyətin və ya təşkilatın dəqiq identifikasiyası;
• Dövlət və özəl qurumlarla münasibətlərdə şəffaflıq və operativliyin təmin olunması;
• Elektron xidmətlərdən təhlükəsiz və sürətli istifadə imkanı;
• Vergi, sığorta, pensiya və sosial müdafiə ödənişlərinin düzgün hesablanması və qeydiyyatı;
• İctimai xidmətlərdə vətəndaşın hüquq və vəzifələrinin qorunması;
• Saxtakarlıq hallarının qarşısının alınması və maliyyə təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi;
• Statistikanın və dövlət uçotunun səmərəli aparılması.

Bu üstünlüklər idarəetmədə effektivlik, şəffaflıq və etibarlılıq yaradır, vətəndaşların dövlətə və xidmət sisteminə olan inamını artırır.

İdentifikasiya Nömrələrinin Mühafizəsi və Məxfi Saxlanılması

İdentifikasiya nömrələrinin qorunması və məxfiliyinin təmin edilməsi dövlət və özəl qurumlar üçün prioritet məsələlərdən biridir. Qanunvericiliyə əsasən, hər bir təşkilat və ya xidmət təminatçısı istifadəçilərin şəxsi məlumatlarını, o cümlədən identifikasiya nömrəsini üçüncü şəxslərə ötürə və ya yayımlaya bilməz. Yalnız məhkəmə qərarı, dövlət orqanlarının yazılı müraciəti və ya qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallar istisnadır.

Hər bir vətəndaş öz identifikasiya nömrəsini qorumağa, onu yalnız etibarlı mənbələrdə və dövlət qurumlarında təqdim etməyə borcludur. Hər hansı qanunsuz istifadə və ya saxtalaşdırma cəhdləri aşkar edilərsə, dərhal aidiyyəti dövlət orqanlarına məlumat verilməlidir.

İdentifikasiya Nömrəsinin Beynəlxalq Tətbiqi və Qlobal Təcrübə

Dünyanın əksər ölkələrində vətəndaşların və təşkilatların identifikasiyası üçün oxşar nömrələmə sistemləri mövcuddur. Məsələn, ABŞ-da Sosial Təminat Nömrəsi (SSN), Avropa İttifaqı ölkələrində şəxsiyyət nömrələri, Rusiya və digər MDB ölkələrində də analoji identifikasiya kodları tətbiq olunur. Bu sistemlərin əsas məqsədi vətəndaşların hüquqlarının qorunması, dövlət idarəetməsində şəffaflığın və hesabatlılığın təmin olunmasıdır.

Azərbaycan beynəlxalq standartlara uyğun olaraq identifikasiya nömrələrinin tətbiqi və idarə olunmasını daim təkmilləşdirir, elektron xidmətlərə keçidi sürətləndirir və vətəndaşların həyatını asanlaşdıran innovativ həllər tətbiq edir. Bu da ölkənin qlobal rəqəmsal cəmiyyətə inteqrasiyasına müsbət təsir göstərir.

İdentifikasiya Nömrələri ilə Bağlı Çətinliklər və İslahatlar

İdentifikasiya nömrələrinin tətbiqi prosesi bəzi hallarda texniki, hüquqi və təşkilati çətinliklərlə müşahidə oluna bilər. Sistemdə yeniliklərin gec tətbiqi, məlumatların düzgün qorunmaması, kənar şəxslər tərəfindən saxtakarlıq halları və digər problemlər mövcuddur. Bununla yanaşı, dövlət tərəfindən görülən islahatlar, rəqəmsal transformasiya və vətəndaş maarifləndirməsi bu problemlərin qarşısını almağa yönəlir.

Hazırda elektron hökumət portalının inkişafı, məlumat bazalarının inteqrasiyası, biometrik identifikasiya üsullarının tətbiqi və təhlükəsizlik sistemlərinin gücləndirilməsi dövlətin prioritet istiqamətlərindən biridir.

İdentifikasiya nömrəsi hər bir vətəndaş və təşkilat üçün müasir həyatın ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib. Onun tətbiqi və geniş yayılması dövlət idarəçiliyinin səmərəliliyini artırır, vətəndaşların hüquqlarını və mənafelərini qoruyur, sosial və iqtisadi münasibətlərin şəffaf və ədalətli aparılmasına şərait yaradır. İdentifikasiya nömrəsi olmadan müasir dövrdə bir çox hüquqi, iqtisadi və sosial xidmətlərin əldə edilməsi və hüquqların müdafiəsi mümkün deyil.

Azərbaycanın dövlət siyasətində bu sahənin inkişafı, rəqəmsallaşma və vətəndaş rahatlığının təmin olunması əsas prioritetlərdəndir. Gələcəkdə texnologiyaların daha da inkişafı, beynəlxalq standartlara uyğun yeni həllərin tətbiqi və vətəndaşların maarifləndirilməsi ilə identifikasiya nömrəsi sistemi daha mükəmməl və təhlükəsiz olacaq.

Ən Çox Verilən Suallar