İfadə Nədir?: Sözün Mənası, Etimologiyası

Hər bir insan cəmiyyətə, ətraf mühitə və özü ilə bağlı olan hadisələrə münasibətini, hisslərini, düşüncələrini, daxili dünyasını söz və jest vasitəsilə qarşı tərəfə ötürmək ehtiyacı hiss edir. Bu ehtiyacın ən universal, ən köklü və ən təsirli vasitəsi ifadədir. İfadə yalnız dilin bir leksik vahidi kimi yox, həm də insan həyatının, düşüncəsinin, emosiyalarının, cəmiyyətin sosial münasibətlərinin təcəssümü kimi meydana çıxır. İnsanın daxili aləminin, duyğularının, ideyalarının və biliklərinin kənara yönəlməsi, cəmiyyətə ötürülməsi prosesi məhz ifadə vasitəsilə həyata keçirilir. Tarixən bütün xalqlarda, o cümlədən Azərbaycan xalqında ifadə bacarığı milli kimliyin, mənəvi və mədəni sərvətin, şəxsi və ictimai münasibətlərin, ədəbi yaradıcılığın formalaşmasında böyük rol oynayıb. İfadə insanın yalnız danışıq və yazı formasında deyil, həm də bədən dili, mimika, jest, musiqi, incəsənət vasitəsilə özünü göstərir. Azərbaycan dilinin zəngin ifadə imkanları, xalqımızın bədii-estetik təfəkkürü, klassik və müasir ədəbiyyatımızda, musiqidə, teatrda, rəssamlıqda, memarlıqda, hətta gündəlik ünsiyyətdə formalaşan orijinal və bənzərsiz ifadə nümunələri bu anlayışın nə qədər çoxşaxəli və fundamental əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir. İfadə insan varlığının, düşüncəsinin, hisslərinin ən aydın aynasıdır.

İfadə sözünün mənası və etimologiyası

“İfadə” sözü ərəbcə “ifada” kökündən yaranıb və açıq şəkildə söyləmək, bəyan etmək, açıqlamaq, bir fikri və ya hissi dilə gətirmək mənalarını ifadə edir. Azərbaycan dilində “ifadə” həm birbaşa, həm də məcazi mənalarda geniş istifadə olunur. Bir çox hallarda ifadə sözü bir fikrin, düşüncənin, hissin, münasibətin və ya istənilən bir informasiyanın müxtəlif yollarla başqasına ötürülməsi, açıq şəkildə bildirilməsi deməkdir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində ifadə “fikir, məna və ya hissi danışıq, yazı, jest, mimika və digər vasitələrlə açıq şəkildə bəyan etmək, bildirmək” kimi tərif edilir. İfadə anlayışının semantik sahəsi çox genişdir: söz ifadəsi, bədii ifadə, qeyri-verbal ifadə, hüquqi ifadə, riyazi ifadə, musiqi ifadəsi və s. Hər bir kontekstdə bu söz özünəməxsus məna və funksiya daşıyır. İfadə yalnız insan nitqinin deyil, həm də cəmiyyətin, xalqın, dövlətin, elmin, sənətin, hətta təbiətin özündə olan müxtəlif hadisələrin, vəziyyətlərin, duyğuların açıq-aşkar və ya simvolik şəkildə bəyan olunmasını özündə əks etdirir.

Dil və ifadə əlaqəsi

Dil və ifadə bir-biri ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Dil insanın düşüncəsini, hissini və münasibətini qarşı tərəfə ötürmək üçün əsas alətdir. İfadə isə bu imkanlardan istifadə edərək konkret fikrin, emosiyanın, iradənin və ya münasibətin düzgün, aydın, təsirli və məqsədyönlü şəkildə çatdırılması prosesidir. İfadənin uğurlu olması üçün insan ilk növbədə fikrini aydın, məntiqi ardıcıllıqla formalaşdırmalı, sonra isə onu dinləyiciyə və ya oxucuya aydın, dolğun və maraqlı formada çatdırmalıdır. Danışıq və yazı dillərində ifadə vasitələri müxtəlif ola bilər. Gündəlik ünsiyyətdə, rəsmi yazışmalarda, elmi diskursda, bədii ədəbiyyatda ifadənin forma və məzmunu fərqli olur. Məsələn, elmi üslubda ifadə qısa, dəqiq və konkret olmalı, bədii üslubda isə obrazlılıq, təsvir, emosional çalarlar üstünlük təşkil etməlidir. Azərbaycan dili özünün zəngin leksik və qrammatik imkanları, bədii təsvir vasitələri, orijinal söz birləşmələri, frazeologiyası ilə seçilir və bu da ifadənin müxtəlif çalarlarda, üslub və formalarda işlədilməsinə şərait yaradır. İfadə insanın şəxsi üslubunun, fərdi düşüncə tərzinin, mədəniyyətinin, intellektinin bariz göstəricisidir.

İfadənin növləri və funksiyaları

İfadə bir sıra formalara və növlərə bölünür. Birinci növbədə, ifadə şifahi və yazılı şəkildə ola bilər. Şifahi ifadə gündəlik danışıq, rəsmi çıxışlar, dərslər, elmi konfranslar və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Yazılı ifadə isə məqalə, kitab, məktub, sosial şəbəkə paylaşımı, sənəd və digər yazılı mətnlər formasında mövcuddur. İkinci əsas fərq bədii və qeyri-bədii ifadə arasındadır. Bədii ifadə ədəbiyyatda, musiqidə, incəsənətdə yaradıcılığın əsas komponentidir və insanın duyğu, təsəvvür, fantaziya və ideyalarını təsvir etmək üçün geniş imkanlar açır. Qeyri-bədii ifadə isə elmi, rəsmi, hüquqi, texniki və gündəlik mətnlərdə faktların, hadisələrin, məlumatların dəqiq və obyektiv çatdırılması üçün istifadə olunur. Üçüncü təsnifat qeyri-verbal ifadə formalarını əhatə edir. Buraya mimika, jest, bədən dili, baxış, intonasiya, ton, hərəkət və s. daxildir. Qeyri-verbal ifadə insanın sözsüz şəkildə öz fikrini, hissini və niyyətini ötürmək bacarığıdır. İfadə funksional baxımdan kommunikativ, informativ, ekspressiv, təsviri, təsiredici, nümayişkaranə, tənqidi və digər istiqamətlərdə özünü göstərə bilər. Məsələn, ifadə informasiyanı ötürmək, təsir göstərmək, ünsiyyət yaratmaq, münasibət bildirmək və ya qarşı tərəfi inandırmaq funksiyasını yerinə yetirir.

İfadənin Azərbaycan ədəbiyyatında və mədəniyyətində rolu

İfadə Azərbaycan ədəbiyyatında və ümumiyyətlə milli mədəniyyətdə xüsusi yer tutur. Ədəbiyyatımızın klassik dövründə – Nizami, Füzuli, Xətai, Sabir, Vurğun kimi söz ustadlarının yaradıcılığında ifadənin poetik qüdrəti, dərin semantik yükü, emosionallığı və təsir gücü açıq-aydın hiss olunur. Hər bir şeir, poema, roman və ya povest həm də müəllifin dünyagörüşünün, həyat təcrübəsinin, emosional zənginliyinin ifadəsidir. Müasir dövrdə yazıçılar və şairlər bədii ifadə vasitələrinin yenilənməsi, dilin obrazlılıq imkanlarının genişləndirilməsi, bədii təsvirlərin, metaforaların, bənzətmələrin, frazeoloji birləşmələrin yaradıcı şəkildə istifadəsi ilə məşğul olurlar. Musiqidə, teatrda, rəssamlıqda və digər incəsənət sahələrində də ifadənin müxtəlif formaları, simvolik, rəmzi və məcazi imkanları geniş istifadə olunur. Milli folklorumuzda, atalar sözlərində, tapmacalarda, bayatılarda, nağıllarda, aşıq yaradıcılığında ifadə xalqın həyat fəlsəfəsinin, məişətinin, dəyərlərinin, emosiyalarının, intellektual zənginliyinin yığcam və təsirli şəkildə təqdimat vasitəsidir. Hər bir ifadə xalq ruhunun, tarixi və bədii düşüncəsinin canlı nümunəsidir.

İfadənin sosial və psixoloji aspektləri

İfadə yalnız dil və ədəbiyyat deyil, həm də sosial və psixoloji fenomen kimi insan həyatında mühüm rol oynayır. İnsan cəmiyyətin üzvü kimi hisslərini, fikirlərini, emosiyalarını qarşı tərəfə ötürmək, sosial münasibətlər qurmaq, ünsiyyət yaratmaq, problemlərini bölüşmək, sevincini və kədərini ifadə etmək ehtiyacındadır. İfadə bacarığı güclü olan insanlar daha uğurlu, səmərəli və rahat ünsiyyət qurur, cəmiyyətin fəal və nüfuzlu üzvünə çevrilirlər. Psixoloji baxımdan ifadə insanın daxili gərginliyini, stresini, qorxularını, həyəcan və narahatlıqlarını azaltmağa, özünü ifadə etmək və özünəinam yaratmaq üçün əvəzsiz vasitədir. Səmimi və aydın ifadə münasibətlərdə qarşılıqlı etimad, hörmət, empatiya və anlaşma yaradır. Sosial şəbəkələrin, mediada və ictimai platformalarda ifadə azadlığı və imkanlarının artması, insanların müxtəlif sosial, siyasi, mədəni mövqelərini ifadə etməsi üçün geniş meydan açır. Lakin düzgün və etik ifadə mədəniyyəti, söz azadlığının məsuliyyətlə idarə olunması cəmiyyətin harmoniyalı və dəyərlərə əsaslanan inkişafında vacib şərtdir.

İfadənin təhsildə və tərbiyədə əhəmiyyəti

Təhsil sistemi insanın fikrini, hissini, bilik və bacarıqlarını düzgün ifadə etməyə yönəlmiş xüsusi proqram və metodologiyalarla zəngindir. Məktəb və ali məktəblərdə ifadə bacarığının inkişafı, şagird və tələbələrin şifahi və yazılı çıxış, inşa, təqdimat, müzakirə, debat və ictimai çıxış vərdişlərinin formalaşdırılması əsas prioritetlərdəndir. Dil və ədəbiyyat dərslərində, ədəbi oxularda, sinif və məktəbdaxili tədbirlərdə, müsabiqələrdə ifadə mədəniyyəti, obrazlı və təsirli ifadə vasitələrinin öyrədilməsi xüsusi yer tutur. Bu bacarıqlar insanın gələcəkdə uğurlu və nüfuzlu şəxsiyyət kimi formalaşmasına, peşəkar fəaliyyətində və sosial həyatında uğur qazanmasına kömək edir. Tərbiyə prosesində uşaqlara, gənclərə fikir və hisslərini səmimi, düzgün, etik və yaradıcı şəkildə ifadə etmək öyrədilir, onların tənqidi və analitik düşüncə tərzi, ünsiyyət bacarığı inkişaf etdirilir. İfadə azadlığı və mədəniyyəti gənc nəslin vətəndaş şüurunun formalaşmasında, cəmiyyətə inteqrasiyasında əvəzolunmaz rol oynayır.

İfadənin hüquqi və elmi aspektləri

İfadə hüquqi və elmi sahələrdə də əhəmiyyətli yer tutur. Hüquqi sistemdə ifadə azadlığı, insan hüquqları, şəxsi və ictimai münasibətlərin, mülki, inzibati, cinayət işlərinin, məhkəmə proseslərinin düzgün ifadə olunması qanun və normativ aktlarda açıq şəkildə təsbit edilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və qanunvericiliyində ifadə azadlığı əsas insan hüquqlarından biri kimi qəbul olunub və dövlət tərəfindən müdafiə olunur. Elmi diskursda isə dəqiq, obyektiv, əsaslandırılmış, analitik və məntiqi ifadə tərzi elm adamının, tədqiqatçının və mütəxəssisin professional səviyyəsini müəyyən edən əsas göstəricilərdəndir. Elmi işlərdə, məqalələrdə, çıxışlarda və araşdırmalarda ifadənin obyektivliyi, dəqiqliyi və məntiqiliyi əsas tələblərdəndir. Yalnız düzgün və əsaslandırılmış ifadə elmin inkişafına, yeni bilik və innovasiyaların yayılmasına imkan yaradır.

İfadə azadlığı və müasir çağırışlar

Müasir dövrdə ifadə azadlığı və ifadə mədəniyyəti cəmiyyətin, dövlətin, fərdin inkişafı və azadlığı üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Qloballaşma, rəqəmsallaşma, informasiya bolluğu şəraitində insanlar öz fikirlərini, istəklərini, ideyalarını, tənqid və təkliflərini sərbəst şəkildə ifadə etmək imkanı qazanırlar. Media, internet, sosial şəbəkələr, bloqlar, videoplatformalar və digər kommunikasiya vasitələri vasitəsilə hər kəs öz dünyagörüşünü, həyat təcrübəsini, ideyasını, mövqeyini, emosiyalarını geniş auditoriyaya çatdıra bilir. Bu, demokratik cəmiyyətlərin inkişafında mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, informasiya bolluğu, dezinformasiya, manipulyasiya, kiberbullinq, nifrət çıxışları, etik pozuntular və s. kimi çağırışlar ifadə azadlığının məsuliyyətlə idarə olunmasını zəruri edir. Müasir insan yalnız azad şəkildə ifadə etməyi deyil, həm də sözünün məsuliyyətini, etik qaydaları, tolerantlıq və qarşılıqlı hörmət prinsiplərini əsas tutmalıdır.

İfadə anlayışı insanın, cəmiyyətin və dövlətin varlığında, inkişafında, milli və şəxsi kimliyinin formalaşmasında, bədii, elmi, hüquqi, sosial və psixoloji həyatda aparıcı rol oynayır. Hər bir insan üçün fikir və hisslərini aydın, səmimi və təsirli şəkildə ifadə etmək bacarığı müvəffəqiyyətin, daxili harmoniyanın, qarşılıqlı anlaşmanın, ictimai rifahın əsas şərtlərindən biridir. İfadə yalnız bir söz və ya cümlə deyil, həyat fəlsəfəsidir, insanın daxili aləminin, bədii və sosial təfəkkürünün, yaradıcılığının, bilik və intellektual potensialının əksidir. Müasir cəmiyyətlərdə ifadə azadlığının qorunması, ifadə mədəniyyətinin inkişafı, etik prinsiplərə riayət olunması, sözün gücünün dərk olunması hər kəsin sosial və vətəndaşlıq məsuliyyətidir. İfadə insan varlığının ayrılmaz tərkib hissəsi kimi daim inkişaf etməli, yeni dövrün çağırışlarına uyğun təkmilləşməlidir.

Ən çox verilən suallar