“İfçin” Sözü: Kökü, Müasir Dilimizdə Yeri

Azərbaycan dili qədim və zəngin lüğət ehtiyatı ilə seçilir. Onun söz bazasında yüz illərdir işlənən və bəzən sırf müəyyən bölgələrə, dialekt və ya şifahi nitqə xas olan çoxlu ifadələr var. “İfçin” də belə sözlərdən biridir, gündəlik danışıqda bəzən eşidilsə də, bir çox insan onun mənasını, tarixi köklərini və müasir dilimizdə necə istifadə edildiyini dəqiq bilmir. “İfçin” sözü Azərbaycan dilinin bəzi şivələrində, əsasən də kənd və məhəlli ləhcələrdə rast gəlinir və sözün bir neçə mənası mövcuddur. Onun əsas izahı, ümumilikdə, ağılsız, sadəlövh, tez inanan və ya etinasız insan kimi mənalandırılır. Bu söz həm şəxsə birbaşa ünvanlanır, həm də bəzən bədii dildə, lağ, zarafat və ya tənqid məqsədilə işlədilir. Həmçinin, “ifçin” bəzən lağ və istehza, bəzən də təsvir və tipik xarakter göstəricisi kimi çıxış edir.

Etimoloji Araşdırma və Sözün Kökü

“İfçin” sözünün etimoloji kökü tam dəqiqliklə məlum olmasa da, dilçilərin və leksikoloqların araşdırmalarında onun qədim türk dillərinə, həmçinin İran dillərinə aid olduğu ehtimal olunur. Bəzi mənbələrdə “ifçin” sözü “ifa” (etmək, icra etmək, başa vurmaq) kökü ilə və “-çin” (bəzən “çin”, “kin” – “edən”, “olan”, “xas olan” kimi izah olunur) şəkilçisinin birləşməsindən yaranmış ola bilər. Lakin müasir lüğətçiliyə əsasən, bu sözün əsas mənası, sadəlövh, bəzən laqeyd, tez inanan, tez aldanan insandır.

Azərbaycanın bəzi bölgələrində “ifçin” sözünün işlənmə tezliyi və mənası dəyişə bilər. Məsələn, Qazax, Gəncəbasar, Borçalı kimi bölgələrdə bu söz bir az daha lağ, tənə və zarafat çalarlı mənada istifadə edilir. Bəzi şivələrdə “ifçin” bəzən “fəhlə”, “budaqbaşı”, “cəfəng”, “daldalan”, “səfeh” kimi sinonimlərlə yanaşı işlədilir.

Sözün Lüğəvi Mənası və İstifadə Çalarları

Lüğətlərdə və dialektoloji mənbələrdə “ifçin” aşağıdakı mənalarda izah olunur:

• Sadəlövh, tez inanan, tez aldanan şəxs
• Düşüncəsiz, ağılsız, səfeh, etinasız insan
• Zarafat və lağ obyekti, bəzən özünü qəribə aparan və ya vəziyyətə uyğun davranmayan adam
• Bəzən də, işdə, gündəlik həyatda həddindən artıq laqeyd və ya məsuliyyətsiz adam

Məsələn, kənd mühitində “İfçin kimi baxma, sözümə diqqət elə” və ya “O uşağın bir az ifçinliyi var, hər deyilənə inanır” kimi ifadələr yayğındır.

Bəzi hallarda isə, söz insanı yüngülcə danlamaq və ya məzələnmək üçün istifadə olunur. Lakin “ifçin” kobud söyüş deyil, daha çox yumor, ironiya və bəzən valideyn nəvazişi və ya dost zarafatı çalarlıdır.

Bədii Ədəbiyyatda və Folklorda “İfçin”

Azərbaycan bədii ədəbiyyatında və folklorunda “ifçin” obrazı tez-tez xalqın həyatına, məişətinə və gündəlik xarakterlərinə uyğun şəkildə işlədilib. Klassik ədəbiyyat nümunələrində bu söz az işlədilsə də, müasir yazıçılar, xüsusilə kənd məişəti, kənd insanı və yerli tipajların təsvirində “ifçin” obrazına tez-tez müraciət edirlər.

Xalq lətifələrində və şifahi yaradıcılıqda isə “ifçin” bəzən məsxərə, bəzən tipik kənd insanı, bəzən də həyat hadisələrinə qarşı “təzə” və ya “ağlı qısa” münasibət göstərən adam obrazı kimi işlədilir. Belə obrazlar əsasən kəndin sadə, hər şeyə inanan, tez-tez aldadılan və ya yüngül davranış sərgiləyən insanı ilə bağlı olur. Bu obraz kənd folklorunun koloritli bir hissəsidir və insan xarakterinin bir çox cizgilərini yumoristik formada önə çıxarır.

Gündəlik Dilimizdə “İfçin” və Psixoloji Aspektlər

Müasir gündəlik danışıqda “ifçin” sözü daha çox:

• Zarafat və lağ məqsədilə, yəni kimsə bir az “sadəlövh”, “tez inanır”, “asanca aldanır” deyildikdə;
• Dostluq və səmimiyyət çalarları ilə, kiməsə incimədən, “a bala, bir az ağıllı ol, ifçinlik eləmə” şəklində;
• Tərbiyə və xəbərdarlıq anlamında, yəni kimsə ciddi mövzularda məsuliyyətsiz, diqqətsiz və ya düşünmədən davranırsa;
• Nəsihət və ironik tərzdə: “Dünyada bu qədər şey baş verir, sən hələ də ifçin kimi gəzirsən!”

Bir çox hallarda bu söz psixoloji təsir gücünə malikdir və insana ya öz hərəkətlərinə bir daha baxmağa, ya da öz davranışını dəyişməyə zəmin yaradır. Bəzən isə söz səmimi gülüş, zarafat və koloritli məclis abu-havası yaradıb, ciddi mühitdə gərginliyi aradan qaldırır.

“İfçin” Sözünün Sinonimləri və Alternativləri

Dilimizdə və bölgə dialektlərində “ifçin” sözünün bir sıra sinonimi və alternativləri var:

• Sadəlövh
• Səfeh
• Tez inanan
• Cəfəng
• Laqeyd
• Qafil
• Ağılsız
• Zarafat obyekti
• Asta-ruh, vecsiz

Bəzən “ifçin” sözü ilə yanaşı “dəllək”, “ələkbərcan”, “dəngə”, “körpə”, “ağlı uşaq” kimi ifadələr də işlədilir, lakin bunlar tam sinonim deyil, bəzən daha kobud və ya bəzən məişət zarafatı xarakteri daşıyır.

Məcazi və Bədii İfadə Gücü

Azərbaycan dilində “ifçin” sözü öz bədii və məcazi imkanlarına görə xüsusi yer tutur. Bu ifadə insanın birbaşa şəxsiyyətini aşağılamadan, kobudluq olmadan, amma bir az ironik və tənqidi tonla davranışına işarə edə bilir. Ədəbiyyatçılar, şairlər, publisistlər və jurnalistlər məhz bu səbəbdən, xüsusilə sosial və məişət hadisələrinin bədii təsvirində, xalqın yumor hissini və danışıq koloritini qorumaq üçün “ifçin” sözündən istifadə edirlər.

Sözün Sosial və Mədəni Kontekstdə Rolu

“Ifçin” kimi sözlər Azərbaycan kənd məişətinin, xalq psixologiyasının, sosial münasibətlərin və ənənəvi dünyagörüşünün vacib hissəsidir. Bu ifadə bəzən cəmiyyətin “saf”, “gözüyumulu”, “tez aldanan”, “zərərsiz” adamına, bəzən isə davranış və münasibət formalarına işarədir.

Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində bu söz bəzən məsləhət, bəzən tənqid, bəzən isə həyat dərsi kimi qəbul edilir. Uşaq və yeniyetmələrin böyüklərdən belə ifadələr eşitməsi, bəzən onların həyat təcrübəsi toplamasında, fərqindəlik və məsuliyyət hissinin formalaşmasında rol oynayır.

“İfçin” Sözünün Müasir Dövrdə İstifadəsi və Media

Hazırda sosial şəbəkələrdə, internet forumlarında və populyar mediada “ifçin” sözü bəzən viral status, bəzən isə gündəlik hadisəyə ironik münasibət bildirmək üçün istifadə edilir. Onlayn zarafatlar, memlər və qısa videolar dilimizə məxsus koloritli sözlərin yenidən populyarlaşmasına səbəb olub.

Məsələn, sosial mediada hansısa yalan xəbərə inanan və ya absurd davranış sərgiləyən birini təsvir edəndə tez-tez “ifçin kimi danışma”, “bu qədər ifçin olmaq olmaz” kimi ifadələrə rast gəlmək mümkündür.

Bütün bunlardan aydın olur ki, “ifçin” sözü Azərbaycan dilinin zəngin ifadə vasitələrindən biridir. O, nə söyüş, nə tərif, nə də kobud lağ deyil – xalqın zarafat, məzə, məişət yumoru və gündəlik həyatda davranış tərzinin bədii, koloritli ifadəsidir. “İfçin” insanlara özlərinə tənqidi yanaşmaq, bəzən gülmək, bəzən isə həyatın ciddi tərəflərinə diqqət yetirmək üçün incə bir vasitədir. Bu sözün populyarlığı Azərbaycan dilinin elastikliyini, məişətə və insan xarakterinə yaxınlığını bir daha təsdiqləyir.

Ən Çox Verilən Suallar