“İflas” Sözünün Mənası: Gündəlik Dildə İfadəsi, Profilaktikası

“Iflas” sözü Azərbaycan dilində geniş yayılmış iqtisadi, hüquqi və bəzən məcazi mənada işlədilən terminlərdəndir. Əsas mənası, “maliyyə vəsaitlərinin tamamilə tükənməsi”, “ödəmə qabiliyyətinin itirilməsi”, yəni, bir şəxsin, şirkətin və ya təsərrüfat subyektinin borclarını vaxtında və tam şəkildə ödəyə bilməməsi vəziyyətidir. Bu söz ərəb mənşəlidir: “f-l-s” kökündən yaranmış və “pulun, var-dövlətin olmaması, yoxsulluq” anlamı daşıyır. Fars və Osmanlı türkcəsində də istifadə olunan “iflas”, zaman keçdikcə demək olar ki, bütün türk dillərində, eləcə də Avropa dillərində (fr. “faillite”, ing. “bankruptcy”, al. “Insolvenz”) analoji anlamlarda işlədilir.

İqtisadi Kontekstdə İflas Nədir?

İqtisadiyyatda “iflas” bir şirkətin, fərdi sahibkarın və ya maliyyə institutunun öz öhdəliklərini — yəni borclarını, ödənişlərini və müqavilə üzrə götürdüyü digər məsuliyyətləri ödəyə bilmədiyi vəziyyəti təsvir edir. İflas, adətən, iki əsas formada baş verir:

• Könüllü iflas: Borclu şəxs və ya şirkət öz maliyyə vəziyyətinin düzəlməyəcəyini anlayaraq məhkəməyə müraciət edir və özünü iflas elan etdirir.
• Məcburi iflas: Kreditorlar — yəni borc verən tərəf və ya təşkilatlar, məhkəməyə müraciət edərək borclunun iflas edilməsini tələb edirlər.

İqtisadi sistemdə iflas halları bazar münasibətlərinin, rəqabətin və sərbəst iqtisadi fəaliyyətin qaçılmaz bir hissəsidir. Şirkətlər, sahibkarlar və bəzən fərdi şəxslər müxtəlif səbəblərdən — uğursuz biznes strategiyası, bazar dəyişiklikləri, maliyyə vəsaitlərinin düzgün idarə olunmaması, kəskin iqtisadi böhranlar, inflyasiya və ya gözlənilməz xarici təsirlər ucbatından iflasa uğraya bilərlər.

Hüquqi Aspektdə İflas Prosesi

Hüquqi baxımdan iflas xüsusi prosedur və qanunlarla tənzimlənir. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində və “Borclunun İflası haqqında” Qanunda iflasın proseduru və əsas mərhələləri detallı şəkildə izah olunub. İflas prosesi aşağıdakı əsas mərhələlərdən ibarətdir:

• İflasın başlanması: Borclu və ya kreditorlar məhkəməyə müraciət edir və məhkəmə tərəfindən iflas işi açılır.
• Məhkəmə araşdırması və aktivlərin müəyyən edilməsi: Borclunun bütün maliyyə vəsaiti, əmlakı, aktiv və passivləri dəqiq araşdırılır.
• İflas idarəçisinin təyin olunması: Məhkəmə tərəfindən müstəqil iflas idarəçisi təyin olunur, o, borclunun əmlakını idarə edir, kredit borclarının qaytarılması üçün tədbirlər görür.
• Kreditorların tələblərinin siyahısı: Bütün kreditorlar iddialarını təqdim edir və onların məbləği təsdiqlənir.
• Əmlakın satılması və bölüşdürülməsi: Borclunun əmlakı satılır və əldə olunan vəsait borclara əsasən, qanunda müəyyən olunmuş ardıcıllıqla bölüşdürülür.
• İflas prosedurunun başa çatması: Aktivlər tamamən paylandıqdan sonra, borclunun qalan borcları, qanunda nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, bağışlanır və iflas işi bağlanır.

Hüquqi cəhətdən, iflas proseduru həm borclunun, həm də kreditorların maraqlarının balanslaşdırılmasına yönəlib. Məqsəd — borclunun vəsaitinin ədalətli şəkildə bölüşdürülməsi, borcların ödənilməsinin maksimum təmin edilməsi və iqtisadi münasibətlərdə sabitliyin qorunmasıdır.

İflasın Səbəbləri

İflasın yaranmasına səbəb olan amillər çoxşaxəlidir və müxtəlif faktorların birləşməsi nəticəsində baş verə bilər. Ən əsas səbəblərə aşağıdakılar daxildir:

• Maliyyə planlaşdırmasında səhvlər: Büdcə pozuntuları, gəlir və xərclərin düzgün hesablanmaması.
• Pis idarəetmə və menecment çatışmazlığı: Səhv biznes qərarları, qeyri-effektiv idarəetmə, komanda içində nizamsızlıq.
• Daxili və xarici bazar riskləri: Qlobal iqtisadi böhranlar, siyasi qeyri-sabitlik, valyuta devalvasiyası, yeni texnologiyaların sürətli inkişafı və ya rəqiblərin gözlənilməz gedişləri.
• Müştəri və bazar itkiləri: Əsas müştərilərin itirilməsi, bazar payının azalması.
• Qanunsuz fəaliyyət və ya fırıldaqçılıq: Şirkət daxilində dələduzluq, qanunsuz maliyyə əməliyyatları.
• Təbii fəlakətlər və fors-major hallar: Zəlzələ, epidemiya, yanğın, müharibə və s.

Bütün bu amillər bəzən birgə, bəzən isə tək-tək iflas prosesini sürətləndirir.

İflasın Nəticələri və Təsirləri

İflas istər şirkət, istər fərdi sahibkar, istərsə də fiziki şəxs üçün ciddi sosial, iqtisadi və psixoloji nəticələrə səbəb olur. İflasın nəticələri bir neçə səviyyədə özünü göstərir:

Şirkət və Sahibkarlar üçün

• Biznesin dayandırılması və ya ləğvi: Şirkətin aktivlərinin satılması, fəaliyyətinin tam və ya qismən dayanması.
• Şirkət rəhbərliyinin və əməkdaşlarının işsiz qalması: Əmək bazarında gərginliyin artması.
• İşgüzar nüfuzun itirilməsi: Sahibkarın və şirkətin kredit reytinqinin aşağı düşməsi, yeni investisiya imkanlarının məhdudlaşması.
• Qanuni öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi: Mövcud müqavilələr, təminatlar və öhdəliklər pozulur.

Fiziki şəxslər üçün

• Borclardan qurtulma imkanı: Bir sıra hallarda iflas borclu üçün yeni başlanğıc (fresh start) yaradır, çünki qalan borclar bağışlanır.
• Şəxsi əmlakın itirilməsi: Əgər fiziki şəxs sahibkardırsa, müəyyən əmlakını və gəlir mənbəyini itirə bilər.
• Sosial və psixoloji təsirlər: İflas həyatda stress, depressiya, ailədaxili problemlər və ictimai münasibətlərdə narazılıq yarada bilər.

İqtisadiyyat və Cəmiyyət üçün

• İqtisadi sabitliyə təsir: Kütləvi iflaslar makroiqtisadi sabitliyi poza, maliyyə sistemində domino effekti yarada bilər.
• İşsizliyin artması və sosial gərginlik: Xüsusilə böyük şirkətlərin iflası, minlərlə insanın bir anda işsiz qalmasına səbəb olur.
• Dövlətin və bank sektorunun zərər görməsi: Vergi və kredit borclarının toplanmaması, bank sektorunda risklərin artması.

İflasın Psixoloji və Mədəni Təsiri

“Iflas” təkcə iqtisadi və hüquqi fenomen deyil, həm də güclü psixoloji və bədii simvoldur. Şəxsi iflas insanlarda ümidin, özünə inamın itməsi, depressiya və stres kimi emosional vəziyyətlər doğura bilər. Sosial baxımdan isə iflas bəzən “uğursuzluq”, “ziyan”, “itki” kimi qəbul olunur, bu da fərdin və ya ailənin ictimai nüfuzuna təsir edir. Qərb cəmiyyətlərində “iflasdan sonra yenidən başlamaq” ideyası dəstəklənsə də, bəzi Şərq cəmiyyətlərində iflas bəzən sosial damğa və utanc mənbəyi kimi görülə bilər.

Ədəbiyyatda və sənətdə isə “iflas” tez-tez insan həyatının dönüş nöqtəsi, qəhrəmanın süqutu və ya yenidən dirçəlişi üçün metafora kimi istifadə olunur. Filmlərdə, romanlarda və sosial mediada iflas təkcə pulun yox, həm də ideyaların, ümidlərin, münasibətlərin tükənməsi kimi işlədilir.

Məcazi və Gündəlik Dildə “İflas”

Azərbaycan dilində “iflas” sözü yalnız maliyyə çərçivəsində deyil, həm də müxtəlif məcazi və bədii mənalarda işlədilir. Gündəlik dildə insanlar bəzən “planlarım iflasa uğradı”, “arzum iflasa çıxdı”, “münasibətlərimiz iflas etdi” kimi ifadələrlə hər hansı layihənin, münasibətin və ya həyat mərhələsinin uğursuzluqla nəticələndiyini bildirirlər.

Eyni zamanda, “iflas” bəzən ideya, ümid, məna və ya inamın tükənməsi kimi mənəvi və ruhi çöküşü təsvir edən obrazlı ifadəyə çevrilir. Bu cür məcazi işlədilmə Azərbaycan dilində sözün semantik imkanlarının genişliyini göstərir.

Dünyada və Azərbaycanda İflas Təcrübəsi

Beynəlxalq təcrübədə iflas hüququ bazar iqtisadiyyatının mühüm tənzimləyici vasitələrindən biri sayılır. ABŞ, Almaniya, Fransa, Türkiyə kimi ölkələrdə iflas və yenidənqurma (restrukturizasiya) hüququ iqtisadiyyatın dayanıqlığı üçün vacib mexanizmdir. Bir çox ölkədə “ikinci şans” qanunları tətbiq edilir ki, sahibkar və ya vətəndaş iflasdan sonra fəaliyyətinə yenidən başlaya bilsin.

Azərbaycanda da iflas hüququ müasir bazar münasibətlərinə uyğun olaraq tənzimlənir. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi və “Borclunun İflası Haqqında” Qanun bu sahədə əsas hüquqi bazanı təşkil edir. Son illərdə iqtisadi böhranlar, valyuta devalvasiyası və pandemiyanın təsiri ilə ölkədə bir sıra iri və orta sahibkarlıq subyektləri iflasa uğrayıb, amma dövlətin, bankların və sosial proqramların müdaxiləsi ilə bir çox hallarda vəziyyət tənzimlənib.

İflasdan Qorunma Yolları və Profilaktikası

İflasdan qorunmaq üçün bir sıra iqtisadi, idarəetmə və hüquqi tədbirlər görülməlidir:

• Düzgün maliyyə planlaşdırılması və risklərin idarə olunması
• Müxtəlif gəlir mənbələrinin yaradılması və bazar dəyişikliklərinə uyğunlaşma
• Müştəri və partnyorlarla etibarlı münasibətlər
• Sığorta, ehtiyat fondları və kredit xəttləri kimi riskin bölüşdürülməsi alətləri
• Daimi audit və menecmentin şəffaflığı
• İnnovasiya və təhsilə investisiya

Bunlar iflas riskini azaltmaq və hər bir şirkətin və sahibkarın fəaliyyətində dayanıqlıq yaratmaq üçün əsas alətlərdir.

İflas həm iqtisadi, həm də psixoloji və sosial baxımdan ciddi sınaqdır. Bu hadisə bir tərəfdən bazar iqtisadiyyatının, rəqabətin və inkişafın ayrılmaz tərkib hissəsi, digər tərəfdən isə hər bir fərd və ya kollektiv üçün yenidən başlamaq, riskləri qiymətləndirmək və təcrübədən nəticə çıxarmaq üçün fürsət ola bilər. Əsas olan — iflası həyatın sonu yox, bir mərhələnin başa çatması və yeni imkanların, daha düzgün idarəetmənin başlanğıcı kimi dəyərləndirməkdir. İflasdan öyrənilən dərslər gələcək uğurların təməlini qoya bilər və həm fərdi, həm də iqtisadi səviyyədə inkişaf üçün motivasiya yarada bilər.

Ən Çox Verilən Suallar