Sözün kökü ərəb dilindəki “ifrit” (عفريت) sözünə gedib çıxır. Ərəb və islam mifologiyasında “ifrit” şeytanların və cinlərin ən güclü, qorxulu və təxribatçı növü sayılırdı. Fars və türk xalqlarında, o cümlədən Azərbaycan şifahi ənənəsində “ifritə” forması qadın obrazını, xüsusilə pis niyyətli, cadugər, sehrli qadını ifadə etmək üçün işlədilib. Əslində, ifritə klassik mifoloji varlıqlardan fərqli olaraq, insanlarla mistik dünya arasında bir körpü rolunu oynayır və adətən, cadugər qadın, sehrbaz və ya pis niyyətli, fövqəltəbii gücə malik qadın obrazı ilə eyniləşdirilir.
Folklorda və Nağıllarda Ifritə
Azərbaycan nağıllarında və xalq rəvayətlərində ifritə obrazı tez-tez rast gəlinir. Ənənəvi nağıl süjetlərində ifritə əsas qəhrəmanlara, adətən, qəhrəman oğlanlara və ya yaxşı niyyətli gənc qızlara qarşı çıxan əsas mənfi personajdır. Onun gücləri əsasən cadugərlik, pislik yaymaq, insanlara zərər vermək, onları aldatmaq, xəstələndirmək və ya sehrlə nəyəsə çevirmək kimi təsvir olunur.
Nağıllarda ifritə bəzən tək, bəzən də bir neçə bacı və ya qohumları ilə birgə təsvir edilir. Onlar müxtəlif heyvanlara çevrilə, gecələr insanlara hücum edə, qocaları və uşaqları qorxuda bilirlər. Hər zaman mistik və fövqəltəbii elementlərə malik olan bu obraz qəhrəmanların cəsarət və ağıl yolu ilə ona qalib gəlməsi ilə sona çatır. İfritənin “dili uzun, gözləri qızılı, saçı dağınıq, baxışları qorxulu” kimi fiziki xüsusiyyətləri də folklor təsvirlərində tez-tez vurğulanır.
Ifritə Obrazının Ədəbiyyatda Yeri və İnkişafı
Azərbaycan klassik və müasir ədəbiyyatında ifritə obrazı həm birbaşa, həm də məcazi formada işlədilib. Klassik şeirlərdə, dastanlarda və poemalarda ifritə adətən qorxunc, pis niyyətli qadın obrazını təcəssüm etdirir. Ədəbiyyatda bu obraz bəzən qadının dağıdıcı gücünün, cazibəsinin və ya cəmiyyət üçün təhlükəli tərəflərinin simvolu kimi də çıxış edir.
Müasir ədəbi nümunələrdə isə ifritə daha çox metaforik, bəzən də ironik çalarlarda təqdim edilir. Bəzi yazıçılar ifritəni cəmiyyətin zərərli, dağıdıcı qüvvəsi, bəzən isə stereotip qadın obrazı kimi işlədərək, sosial tənqid və ironiya vasitəsinə çevirirlər. Ədəbiyyatda ifritə həm də qəhrəman qadının özünü müdafiə etməsi, sosial ədalətsizliklərə qarşı çıxması və ya qeyri-adi gücə sahib olması fonunda yeni çalarlar qazanır.
Psixoloji və Sosial Yanaşma: Ifritə Stereotipi
Ifritə obrazı bir çox cəmiyyətlərdə qadın haqqında formalaşan qorxu, şübhə və düşmənçiliyin simvoluna çevrilib. Tarixən, patriarxal cəmiyyətlərdə “güclü, ağıllı, fərqli” qadınlar bəzən cadugərlikdə, sehrbazlıqda və pis niyyətlərdə günahlandırılıb. Bu, orta əsr Avropa “cadugər ovları”nda olduğu kimi, Şərq cəmiyyətlərində də müxtəlif formada özünü göstərib.
Azərbaycan folklorunda da ifritə obrazı, bir tərəfdən qorxunc və təhlükəli varlıq, digər tərəfdən isə “güc sahibi qadın” stereotipi kimi təqdim olunub. Bu, bir çox hallarda qadınların azad düşüncəsinə, fərqli davranışına və ya cəmiyyətdəki rolu ilə barışmayan ənənəvi baxışların nəticəsi olub.
Ifritə stereotipi, psixoloji olaraq cəmiyyətdə qorxu, ehtiyat, eyni zamanda maraq doğurur. Uşaqlıqdan gələn nağıllar və rəvayətlər insan psixologiyasında müəyyən qorxu və ehtiyatlılıq formalaşdırır, qadın gücünün və fərqli davranışın bəzən “mənfi” obrazda qəbul edilməsinə səbəb olur.
Gündəlik Dildə və Məcazi Mənada Ifritə
Müasir Azərbaycan dilində “ifritə” sözü bəzən məcazi mənada, bəzən də təhqiramiz və ya zarafatla işlədilir. Xüsusilə qadınlar arasında və ya gündəlik danışıqda kiminsə “hiyləgər, acıdil, zərərli və ya pis niyyətli” olduğunu vurğulamaq üçün bu sözə müraciət olunur. Həmçinin, bəzən mübahisələrdə və ya zarafatlarda qadınların bir-birini və ya başqa qadını “ifritə” adlandırması müşahidə olunur.
Bu məcazi və gündəlik işlənmə bəzən qadınların bir-birinə ironik münasibətinin, bəzən isə kişilərin qadına qarşı stereotiplərinin göstəricisidir. Müasir psixologiyada belə hallar qadın obrazının cəmiyyətin təsiri ilə formalaşan stereotiplərdən necə təsirləndiyini göstərir.
Mədəniyyət, Kino və Populyar İncəsənətdə Ifritə
İfritə obrazı Azərbaycan və dünya kinosunda, animasiyada, teatr və musiqidə də öz yerini tapıb. Nağıl motivləri əsasında çəkilən filmlərdə ifritə bəzən komik, bəzən isə qorxulu və fövqəltəbii varlıq kimi təqdim olunur. Dünya ədəbiyyatında məşhur “cadugər”, “vampir” və “ifritə” obrazları “Harry Potter”, “Maleficent”, “Macbeth” kimi əsərlərdə də rast gəlinir.
Azərbaycanda isə bu obraz daha çox uşaq tamaşalarında, animasiya filmlərində və folklor tədbirlərində canlandırılır. Teatrda ifritə obrazı əksər hallarda parlaq makiyaj, qeyri-adi geyim və təbii ki, xüsusi səs və davranışla fərqləndirilir. İncəsənətdə bu obraz bəzən cəmiyyətin qorxularını, bəzən isə insanın daxili gücünü və dəyişmə qabiliyyətini simvollaşdırır.
Ifritə və Cadugərlik: Aralarındakı Fərqlər və Oxşarlıqlar
Halk inanclarında və folklor nümunələrində ifritə və cadugər eyni kimi təqdim olunsa da, bu obrazlar arasında fərqlər var. Cadugər daha çox sehr, elmlə məşğul olan və bu biliklərini bəzən pis, bəzən yaxşı məqsədlərlə istifadə edən obrazdır. Ifritə isə adətən yalnız mənfi, qorxulu və zərərli varlıq kimi qəbul olunur. Folklorda cadugərin müsbət və ya neytral tərəfləri də təsvir olunsa da, ifritənin mənfi obrazı həmişə ön planda saxlanılıb.
Eyni zamanda, ifritənin qadın, cadugərin isə həm qadın, həm kişi obrazında təqdim oluna bilməsi də onların fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir. Folklorda və gündəlik dildə bu iki obrazın bir-birinin yerinə işlədilməsi isə onların təsir və populyarlığını daha da artırır.
Ifritənin Gələcək Nəsillərdə və Cəmiyyətdəki Yeri
Müasir dünyada ifritə obrazına münasibət getdikcə dəyişir. Artıq bir çox ədəbi və mədəni nümunələrdə ifritə qadın gücünün, özünü ifadə etmək azadlığının, cəmiyyətin dəyişən dəyərlərinin və yenilənən rolların simvoluna çevrilir. Feminist ədəbiyyat və incəsənətdə bu obraz qadınların ənənəvi stereotipləri aşması, müstəqil və azad olmasının təcəssümü kimi də yozulur.
Eyni zamanda, folklor və nağıl ənənəsinin qorunması üçün ifritə obrazı hələ də nağıl və uşaq ədəbiyyatının, folklor tədbirlərinin ayrılmaz hissəsidir. Bu, həm uşaqlara qorxu və təhlükədən qorunmaq barədə xəbərdarlıq, həm də fantaziya və təsəvvür dünyasının zənginləşməsi baxımından əhəmiyyətli bir vasitədir.
Ifritə Azərbaycan xalqının və bütövlükdə Şərq və Qərb xalqlarının folklor və ədəbiyyatında həm qorxunun, həm sirrin, həm də fövqəltəbii gücün ən parlaq simvollarından biridir. Tarix boyunca bu obraz cəmiyyətin qorxularını, qəhrəmanlıq və zəifliklərini, ənənəvi dəyərlərini və müasir dəyişikliklərini əks etdirib. Müasir dövrdə isə ifritə həm klassik, həm də yeni məna və dəyər qazanır, cəmiyyətin özünüdərk və dəyişmə proseslərində bəzən “mənfi”, bəzən “müsbət” tərəf kimi çıxış edir. Hər halda, ifritə obrazı, insan fantaziyasının, mədəni yaddaşın və sosial dəyişmələrin unudulmaz simvoludur.
Ən Çox Verilən Suallar
İfritə – Azərbaycan folklorunda və ədəbiyyatında fövqəltəbii gücə, sehrə və pis niyyətə malik, qorxulu və zərərli qadın varlıq kimi təsvir olunan obrazdır.
İfritə ən çox nağıllarda, rəvayətlərdə, dastanlarda və xalq şeirlərində rast gəlinir. O, əsasən qəhrəmanlara mane olan və ya onlara zərər verən mənfi personaj kimi təqdim olunur.
Cadugər obrazı bəzən həm yaxşı, həm pis ola bilər və daha çox sehr və elmlə məşğul olur. İfritə isə hər zaman qorxulu, pis niyyətli və insanlara zərər verən varlıq kimi təsvir olunur.
Müasir danışıqda ‘ifritə’ sözü bəzən zarafat, bəzən də təhqir və ya tənqid məqsədilə, kiminsə hiyləgər, acıdil və ya pis niyyətli olduğunu vurğulamaq üçün istifadə edilir.
Ədəbiyyatda ifritə bəzən dağıdıcı qadın gücünün, cəmiyyətin qorxularının və ya mənfi stereotiplərin simvolu kimi təqdim olunur. Müasir ədəbi nümunələrdə isə metaforik və ironik çalarlarda da istifadə olunur.
Çünki ifritə obrazı uşaqlara qorxunun, təhlükənin və qəhrəmanlığın mahiyyətini başa salmaq, fantaziyanı və xəyali təfəkkürü inkişaf etdirmək üçün folklorda tez-tez istifadə olunur.
Kino və animasiya filmlərində ifritə adətən parlaq makiyaj, fövqəltəbii səs və geyimlərlə, bəzən isə komik və ya qorxulu tərzdə təqdim edilir. Bu obraz dünya mədəniyyətində də məşhurdur.
Tarixən cəmiyyətin fərqli, güclü və müstəqil qadınlara qorxu və şübhə ilə yanaşması ifritə obrazı vasitəsilə stereotiplərə çevrilib. Bu da qadınların sosial roluna təsir göstərib.
Hər iki obraz fövqəltəbii və sehrli güclərə malikdir, lakin cadugər həm qadın, həm kişi, ifritə isə əsasən qadın və mənfi obraz kimi təqdim olunur.
Müasir dövrdə ifritə obrazı bəzən qadın azadlığının və fərqli düşüncənin simvolu kimi yenidən şərh olunur, lakin folklor və nağıllarda onun ənənəvi qorxulu obrazı qorunur.
