İğtişaş Sözü: Mənası, Tarixi, Populyarlığı

Dilimizin zənginliyi sözlərin müxtəlif mənalarını əhatə etməsi ilə ölçülür. Azərbaycan dilində işlənən “iğtişaş” sözü də bunlardan biridir və müxtəlif mətnlərdə fərqli mənalarda istifadə olunur. Əsasən bu söz, qarışıqlıq, səs-küy, nizamsızlıq və ixtilaf mənalarını ifadə edir. İğtişaş adətən kütləvi narazılıqlar, ictimai qarşıdurmalar, üsyanlar və ya sülhün pozulması ilə əlaqələndirilir.

Sözün müasir anlamında iğtişaş, hüquqi və sosial ədəbiyyatda da işlənir. Hüquqi sənədlərdə, xüsusən də cəza qanunvericiliyində iğtişaş termini ümumiyyətlə, ictimai asayişin pozulması mənasında istifadə olunur. Burada məqsəd, cəmiyyətin normal iş rejimini pozan, təhlükəsizlik və ictimai sabitliyi təhdid edən kütləvi hərəkətləri ifadə etməkdir.

Ədəbiyyatda və publisistikada isə iğtişaş sözünə daha geniş yanaşılır. Bəzi hallarda iğtişaş yalnız kütləvi qarşıdurmaları deyil, həm də kiçik qruplar arasında baş verən anlaşılmazlıqları da təsvir etmək üçün işlədilir. Bu baxımdan iğtişaş həm fiziki qarşıdurmanı, həm də sözlü mübahisələri ifadə edə bilər.

Psixoloji baxımdan iğtişaş termini insan həyatındakı gərginlik, daxili münaqişə, stress və narahatlıq hallarını da ifadə edə bilir. Məsələn, “daxilimdə iğtişaş baş verir” ifadəsi insanın daxili psixoloji vəziyyətini təsvir etmək üçün işlənə bilər.

Müasir dövrdə xüsusilə mediada iğtişaş sözü kütləvi aksiya, üsyan, nümayiş və qarşıdurmaların təsviri zamanı çox istifadə olunur. Xüsusilə sosial şəbəkələrdə iğtişaş xəbərləri geniş yayılır və ictimaiyyətdə rezonans doğurur. Bu da sözün daha da populyarlaşmasına səbəb olur.

İğtişaş Sözünün Tarixi və Mənşəyi

İğtişaş sözünün tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Ərəb, fars və türk dillərində müxtəlif formalarda mövcud olan bu söz Azərbaycan dilinə də qədim türk söz ehtiyatından daxil olmuşdur. Tarixi baxımdan, iğtişaş sözü əsasən ictimai qarşıdurmalar, münaqişələr və qarışıqlıqlar üçün işlədilmişdir.

Azərbaycan dilində iğtişaş sözünün izlərinə orta əsr mənbələrində də rast gəlinir. Ərəb və fars dillərindəki “iğtişaş” kəlməsi birbaşa olaraq qarışıqlıq, nizamsızlıq, ixtilaf mənalarında işlədilib. Fars dilində “iğtişaş” kəlməsi “qarışıqlıq” mənasında geniş istifadə olunurdu və bu söz Azərbaycan dilində də eyni mənada işlənməyə başlamışdır.

Xüsusilə 19-cu əsrin sonlarında və 20-ci əsrin əvvəllərində baş verən ictimai-siyasi proseslər zamanı iğtişaş sözü tez-tez mətbuat səhifələrində yer alırdı. Məsələn, o dövrdə qəzetlərdə və jurnallarda baş verən üsyanlar, nümayişlər, xalq hərəkatları haqqında xəbərlər yayımlanarkən “iğtişaş” sözü ilə tez-tez qarşılaşmaq mümkündür. Sovet dövründə isə hüquqi ədəbiyyatda iğtişaş termini daha çox hüquqi tərif kimi işlədilərək ictimai asayişin pozulması halları üçün istifadə olunurdu.

Bununla yanaşı, sözün Azərbaycan dilində istifadə tarixi ərzində müəyyən üslubi dəyişikliklər də baş vermişdir. Əgər əvvəllər iğtişaş yalnız fiziki qarşıdurma, üsyan mənasında işlənirdisə, müasir dövrdə söz həm də psixoloji qarışıqlıq, daxili münaqişə anlamında işlənməyə başlamışdır.

İğtişaş Sözünün Etimologiyası

İğtişaş sözünün etimologiyası ərəb dilinə gedib çıxır. Ərəb dilindəki “iğtişaş” felindən yaranan bu söz “qarışmaq”, “sarsılmaq”, “dağıtmaq” mənalarını ifadə edir. “Ğaşş” kökündən gələn bu söz ərəb dilində əsasən “qarışıqlıq” mənasında işlədilir. Ərəb dilindən fars dilinə, oradan da türk dillərinə keçərək Azərbaycan dilinə daxil olmuşdur.

Azərbaycan dilində iğtişaş sözü həm klassik ədəbiyyatda, həm də müasir publisistikada istifadə olunur. Dilimizdə bu sözün morfoloji baxımdan işlənməsi zamanı heç bir dəyişiklik olmadan, ərəb dilindəki orijinal formaya yaxın şəkildə qorunub saxlanılıb. Bu da sözün mənasının dəyişmədən dilimizdə işlənməsini təmin edir.

Əlavə olaraq qeyd edək ki, iğtişaş sözünün kökü olan “ğşş” kökü ərəb dilində “örtmək”, “qarışdırmaq” kimi mənalar da verir. Bu baxımdan sözün orijinal mənası həm fiziki qarışıqlığı, həm də mənəvi, psixoloji qarışıqlığı ifadə edə bilir. Bu da Azərbaycan dilində iğtişaş sözünün işlənmə diapazonunu genişləndirir.

Beləliklə, iğtişaş sözü ərəb, fars və türk dilləri arasında mədəni əlaqələrin bir göstəricisi kimi Azərbaycan dilinə daxil olub və burada öz yerini tutub.

İğtişaş Sözünün İşlənməsi

Aşağıda iğtişaş sözünün müxtəlif kontekstlərdə işlənməsi ilə bağlı nümunələr cədvəl şəklində təqdim olunur:

Bu cədvəldə göründüyü kimi, iğtişaş sözü müxtəlif sahələrdə geniş şəkildə işlədilir və özünəməxsus mənalar kəsb edir.

İğtişaş Sözünün Müxtəlif Ölkələrdə İşlənməsi

“İğtişaş” sözü Azərbaycan dilində olduğu kimi, bir çox dillərdə də müxtəlif formalarda mövcuddur və ictimai qarşıdurmalar, üsyanlar, kütləvi etirazlar və ya psixoloji narahatlıqları ifadə etmək üçün işlədilir. Hər bir ölkədə bu sözün işlənməsi həmin ölkənin dili, hüquqi sistemi və ictimai-mədəni konteksti ilə sıx bağlıdır.

Türkiyə

Türkiyə türkcəsində “iğtişaş” sözü eyni ilə “kargaşa”, “isyan”, “karışıklık” mənalarında işlədilir. Hüquqi sənədlərdə, xüsusilə cəza qanunvericiliyində və dövlət təhlükəsizliyinə dair mətnlərdə “iğtişaş” sözü kütləvi qarşıdurmalar və ya asayişi pozan hərəkətlər üçün istifadə olunur. Eyni zamanda mediada və gündəlik danışıqda da “iğtişaş” sözündən istifadə edilir və çox vaxt siyasi və ictimai hadisələrin təhlilində qarşımıza çıxır.

Ərəb ölkələri

Ərəb ölkələrində “iğtişaş” sözü birbaşa ərəbcədəki “اغتشاش” (iğtişaş) şəklində işlədilir və “qarışıqlıq”, “asayişin pozulması”, “kütləvi qarşıdurma” mənasını verir. Ərəb ölkələrinin hüquqi mətnlərində və media xəbərlərində bu söz tez-tez nümayişlər, etiraz aksiyaları, üsyanlar və digər kütləvi iğtişaşlarla bağlı istifadə olunur. Məsələn, Misir, Suriya, İraq kimi ölkələrdə baş verən etiraz aksiyaları barədə xəbərlərdə “iğtişaş” sözünə çox rast gəlmək mümkündür.

İran

İranda fars dilində “اغتشاش” (iğtişaş) sözü “qarışıqlıq”, “fitnə” və “qarşıdurma” mənasında işlədilir. Bu söz xüsusilə siyasi kontekstdə — kütləvi etirazlar, aksiyalar və dövlətə qarşı yönəlmiş üsyanlarda işlədilir. İran mediasında və dövlət sənədlərində “iğtişaş” sözü çox işlənir və hər dəfə qeyd ediləndə təhlükəsizlik tədbirlərinə ehtiyac olduğu vurğulanır.

Qərb ölkələri

Qərb ölkələrində isə bu söz əsasən “riot”, “disturbance”, “uprising”, “civil unrest” kimi terminlərlə ifadə edilir. İngilis dilində “riot” sözü, fransız dilində “émeute”, alman dilində “Aufruhr” sözləri “iğtişaş” mənasına gəlir. Bu terminlər də hüquqi və media kontekstində istifadə olunur. Məsələn, ABŞ və Böyük Britaniyada “riot” sözü əsasən hüquqi sənədlərdə kütləvi qarşıdurma və ictimai asayişi pozan hadisələr üçün işlədilir. Bu terminlər həm də cəmiyyətlərdə baş verən sosial problemləri təsvir etmək üçün geniş istifadə olunur.

İğtişaş Sözünün Populyarlığı

Müasir dövrdə iğtişaş sözü xüsusilə mediada və sosial şəbəkələrdə çox populyardır. Kütləvi informasiya vasitələrində hər hansı bir etiraz aksiyası, qarşıdurma, hüquq-mühafizə orqanlarının müdaxiləsi hallarında tez-tez iğtişaş sözünə rast gəlmək mümkündür. Bu da sözün gündəlik həyatımızda geniş istifadə olunmasına və populyarlaşmasına səbəb olur.

Sosial şəbəkələrdə də insanlar müxtəlif hadisələri təsvir edərkən iğtişaş sözündən istifadə edir və bu söz vasitəsilə baş verən hadisənin miqyasını və əhəmiyyətini ifadə etməyə çalışırlar. Bu, sözün emosional təsir gücünü artırır və onu gündəlik danışıqda daha populyar edir.

Əlavə olaraq, hüquqi sənədlərdə də iğtişaş sözünə rast gəlmək mümkündür. Xüsusilə cinayət hüququ sahəsində ictimai asayişin pozulması hallarında bu söz rəsmi sənədlərdə öz əksini tapır. Bu da iğtişaş sözünün hüquqi baxımdan da əhəmiyyətli sözlərdən biri olduğunu göstərir.

Ədəbiyyatda isə iğtişaş sözü daha çox insanın daxili münaqişələrini, psixoloji gərginliklərini ifadə etmək üçün işlədilir. Yazıçılar və şairlər iğtişaş sözündən istifadə edərək insanın daxilindəki ziddiyyətləri, daxili çırpıntıları təsvir edirlər. Bu da sözün ədəbi üslubda geniş yayılmasına səbəb olur.

Beləliklə, iğtişaş sözü həm hüquqi, həm ədəbi, həm də gündəlik ünsiyyətdə geniş yayılmış və populyarlaşmış bir söz olaraq dilimizdə özünəməxsus yerini tutmuşdur.

Ən çox verilən suallar: