İİV (İnsanın İmmunçatışmazlığı Virusu): Yayılması, Orqanizmə Təsiri

İİÇV (İnsan İmmunçatışmazlığı Virusu) müasir dövrün ən ciddi və qlobal səviyyədə təhlükə yaradan yoluxucu xəstəliklərindən biridir. Qan və cinsi yolla, eləcə də ana südü vasitəsilə yayılan bu virus insan orqanizminin immun sistemini zəiflədir, orqanizmi müxtəlif infeksiyalara və xərçəngə qarşı həssas edir. İİÇV-in səbəb olduğu İİÇV infeksiyası və son mərhələdə yaranan QİÇS (Qazanılmış İmmunçatışmazlığı Sindromu) dünyada milyonlarla insanın həyatını risk altına qoyur. Bu xəstəliyin sürətli yayılması və fəsadlarının ciddiliyi səbəbindən bütün ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda, onun qarşısının alınması, erkən diaqnostika, müalicə və maarifləndirmə işlərinə xüsusi diqqət yetirilir. İİÇV-in sosial, psixoloji, tibbi və iqtisadi təsirləri cəmiyyət üçün böyük çağırışlar yaradır və bu sahədə geniş və dərin elmi tədqiqatlar aparılır.

İİÇV-in yaranma tarixi və yayılması

İİÇV-in ilk dəfə 1980-ci illərdə aşkarlandığı məlumdur. Afrikanın mərkəzi bölgələrindən qaynaqlandığı güman olunan bu virus qısa müddətdə bütün dünyaya yayılmış, xüsusilə cinsi yolla yoluxma və qan köçürülməsi halları nəticəsində sürətlə artmışdır. İlk vaxtlarda xəstəliyin diaqnostikası və müalicəsi üçün imkanlar məhdud olduğundan, İİÇV və QİÇS pandemiya səviyyəsində geniş vüsət almışdı. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının və digər beynəlxalq təşkilatların birgə səyləri nəticəsində İİÇV-lə mübarizədə əhəmiyyətli addımlar atılmış, xəstəliyin yayılma sürəti bir qədər azalmışdır. Azərbaycanda isə 1990-cı illərdən etibarən İİÇV infeksiyası ilə bağlı maarifləndirmə və profilaktika tədbirləri həyata keçirilir, əhali arasında testlər və tibbi yardımlar təşkil olunur.

İİÇV-in orqanizmə təsir mexanizmi

İİÇV insan orqanizminə daxil olduqdan sonra birbaşa immun sisteminin əsas hüceyrələrinə (xüsusilə CD4+ T-limfositlərə) hücum edir. Virus bu hüceyrələrin daxilində çoxalır, onları məhv edir və nəticədə immun sisteminin fəaliyyəti zəifləyir. Orqanizm adi infeksiyalara və xərçəngə qarşı müqavimət qabiliyyətini itirir, xroniki yorğunluq, tez-tez təkrarlanan infeksiyalar, dəri xəstəlikləri və ağız boşluğunda yaralar kimi müxtəlif əlamətlər ortaya çıxır. Əgər İİÇV infeksiyası vaxtında aşkarlanmaz və müalicə olunmazsa, xəstəlik QİÇS mərhələsinə keçir. Bu mərhələdə insanın həyat keyfiyyəti kəskin pisləşir və ölüm riski artır. Virusun çoxalma və yayılma sürəti, fərdi və ətraf mühit faktorlarından asılı olaraq dəyişə bilər.

Yoluxma yolları və risk faktorları

İİÇV infeksiyasının əsas yayılma yolları arasında qorunmamış cinsi əlaqə, İİÇV-ə yoluxmuş qan və onun preparatlarının köçürülməsi, iynə və şprislərin birgə istifadəsi, hamiləlik, doğuş və ana südü vasitəsilə ana uşağa ötürülmə xüsusi yer tutur. Qorunmasız cinsi əlaqə yolu ilə yoluxma ən geniş yayılmış formadır. Narkotik istifadəçilərində, çoxsaylı cinsi partnyorları olan şəxslərdə, mütəmadi qan köçürülməsi alanlarda və tibbi personalda yoluxma riski daha yüksəkdir. Azərbaycanda aparılan tədqiqatlar göstərir ki, son illərdə əsas yoluxma forması cinsi yolla ötürülən hallardır. Risk faktorlarına aşağı tibbi savadlılıq, sosial-iqtisadi problemlər, stigma və diskriminasiya, lazımi profilaktik tədbirlərin olmaması daxildir.

İİÇV-in simptomları və diaqnostikası

İİÇV infeksiyasının ilkin mərhələsində əlamətlər çox vaxt qeyri-spesifik və zəif olur. İnfeksiyadan sonra bir neçə həftə ərzində bədəndə qızdırma, baş ağrısı, əzələ ağrıları, limfa düyünlərinin böyüməsi, boğaz ağrısı və səpgilər kimi simptomlar müşahidə edilə bilər. Bəzən bu əlamətlər soyuqdəymə və ya qrip kimi qiymətləndirilir və tez bir zamanda yox olur. İİÇV infeksiyası xroniki mərhələyə keçdikdə, immun sisteminin zəifləməsi fonunda dəri və ağız boşluğu problemləri, tez-tez təkrarlanan infeksiyalar, çəki itkisi, ishal, uzun müddətli qızdırma və gecə tərləmələri kimi əlamətlər ortaya çıxır. Diaqnostika üçün əsas üsullar laborator seroloji testlər (ELISA, PCR), antikor və antigen aşkarlanmasıdır. İİÇV testləri ölkəmizdə dövlət və özəl tibb müəssisələrində pulsuz və anonim şəkildə aparılır.

Müalicə və idarəetmə strategiyaları

Hazırda İİÇV infeksiyasının tam müalicəsi mümkün olmasa da, müasir tibb antiretrovirus preparatları (ART) vasitəsilə xəstəliyin inkişafını ləngidə, həyat keyfiyyətini və ömrünü əhəmiyyətli dərəcədə uzada bilir. ART preparatları virusun çoxalmasını dayandırır, immun sistemini qoruyur və xəstəliyin QİÇS mərhələsinə keçməsinin qarşısını alır. Müalicə daim nəzarət altında olmalı, xəstələr müntəzəm olaraq həkimə müraciət etməlidir. ART-dan əlavə, əlavə infeksiyaların və xərçənglərin profilaktikası, düzgün qidalanma, psixoloji dəstək və sağlam həyat tərzi mühüm rol oynayır. Azərbaycanda İİÇV-ə yoluxmuş şəxslər üçün dövlət səviyyəsində pulsuz dərman təminatı və sosial dəstək proqramları fəaliyyət göstərir.

İİÇV və QİÇS: fərqlər və oxşarlıqlar

Çox vaxt İİÇV və QİÇS anlayışları qarışdırılır, lakin onların tibbi mənası fərqlidir. İİÇV virusun özünü, yəni insan orqanizminə daxil olub immun sisteminə hücum edən mikroorqanizmi bildirir. QİÇS isə İİÇV infeksiyasının son və ən ağır mərhələsidir, burada immun sisteminin demək olar ki, tam fəaliyyətsiz olması nəticəsində insan orqanizmi müxtəlif ağır infeksiyalara və bədxassəli şişlərə qarşı müdafiəsiz qalır. Yəni, hər bir QİÇS xəstəsi İİÇV daşıyıcısıdır, lakin hər bir İİÇV daşıyıcısı QİÇS mərhələsinə çatmaya bilər, xüsusilə vaxtında və düzgün müalicə aparılarsa.

Profilaktika və yoluxmanın qarşısının alınması

İİÇV infeksiyasına qarşı effektiv profilaktika tədbirlərinə mütəmadi maarifləndirmə, qorunmuş cinsi əlaqə, steril tibb alətlərindən istifadə, qan köçürülməsi zamanı ciddi nəzarət, hamilə qadınlarda müntəzəm testlər və xəstəliyə qarşı stiqmanın aradan qaldırılması daxildir. Qoruyucu tədbirlər cəmiyyətdə İİÇV-ə qarşı sosial məsuliyyəti artırır, erkən diaqnostika və müalicəyə əlçatanlığı təmin edir. Azərbaycanda hər il müxtəlif maarifləndirici kampaniyalar, məktəblərdə və ali təhsil müəssisələrində tədris proqramları, televiziya və sosial şəbəkələrdə marifləndirici videolar həyata keçirilir. Əsas məqsəd əhalinin bu xəstəlik barədə məlumatlılığını artırmaq və yoluxma hallarını minimuma endirməkdir.

İİÇV-ə yoluxmuş şəxslərin sosial və psixoloji dəstəyi

İİÇV-ə yoluxmuş şəxslər cəmiyyətdə bəzən stigmatizasiya və diskriminasiya ilə üzləşirlər. Bu, onların psixoloji durumuna mənfi təsir göstərir, sosial münasibətləri məhdudlaşdırır və müalicə prosesini çətinləşdirir. Buna görə, yalnız tibbi deyil, eyni zamanda psixoloji və sosial dəstək proqramlarının təşkili vacibdir. Azərbaycanda İİÇV-ə yoluxmuş şəxslər üçün dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən anonim məsləhət xidmətləri, psixoloji dəstək, hüquqi yardım və peşə təlimləri təşkil olunur. Bütün bu tədbirlər xəstələrin cəmiyyətə inteqrasiyasını asanlaşdırır, həyat keyfiyyətini və motivasiyasını artırır.

Azərbaycanda İİÇV infeksiyasına qarşı görülən tədbirlər və statistika

Azərbaycanda İİÇV infeksiyasına qarşı dövlət səviyyəsində məqsədyönlü proqramlar, qanunvericilik aktları və tibb müəssisələrinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər həyata keçirilir. Respublika QİÇS-lə Mübarizə Mərkəzi, Səhiyyə Nazirliyi və bir sıra ictimai təşkilatlar bu sahədə profilaktika, erkən diaqnostika, müalicə, maarifləndirmə və sosial dəstək tədbirlərinin təşkili ilə məşğuldur. Ölkədə İİÇV-ə yoluxma halları əsasən gənclər və risk qrupunda olan əhali arasında qeydə alınır. Son illərdə xəstəliyin yayılma tempində müəyyən stabilləşmə müşahidə olunur. Dövlət və beynəlxalq təşkilatların birgə səyləri nəticəsində İİÇV-lə mübarizə istiqamətində mühüm uğurlar əldə edilib.

İİÇV müasir dövrün ən ciddi ictimai-səhiyyə problemlərindən biri olaraq qalır. Xəstəliyin vaxtında aşkar edilməsi, müasir müalicə metodlarından istifadə, maarifləndirmə, profilaktika tədbirlərinin gücləndirilməsi, psixoloji və sosial dəstəyin təşkili İİÇV-lə mübarizənin əsas istiqamətləridir. Azərbaycanda bu sahədə həyata keçirilən tədbirlər və aparılan geniş maarifləndirmə işi xəstəliyin yayılmasının qarşısını almağa kömək edir. Cəmiyyətin hər bir üzvü İİÇV barədə məlumatlı olmalı, qoruyucu tədbirlərə əməl etməli və bu xəstəliyə yoluxmuş insanlara anlayışla yanaşmalıdır. Səmərəli mübarizə, yeni müalicə imkanlarının axtarışı və sosial dəstəyin artırılması İİÇV probleminin həllində əsas meyarlardandır.

Ən çox verilən suallar

1. İİÇV nədir və necə yayılır?
   İİÇV (İnsan İmmunçatışmazlığı Virusu) insan orqanizminin immun sistemini zəiflədən, əsasən cinsi, qan və ana südü yolu ilə yayılan bir virusdur.
2. İİÇV-in əsas simptomları hansılardır?
   İlkin mərhələdə qızdırma, limfa düyünlərinin böyüməsi, baş və əzələ ağrıları, xroniki yorğunluq, tez-tez infeksiyalar və ağızda yaralar əsas simptomlardandır.
3. İİÇV və QİÇS arasındakı fərq nədir?
   İİÇV virusun özüdür, QİÇS isə bu virusun səbəb olduğu immunçatışmazlıq sindromunun son mərhələsidir.
4. İİÇV-ə yoluxmamaq üçün hansı tədbirlər görülməlidir?
   Qorunmuş cinsi əlaqə, steril tibb alətləri, təhlükəsiz qan köçürülməsi və mütəmadi testlər İİÇV-ə yoluxmanın qarşısını alır.
5. İİÇV-ə yoluxmuş şəxslər cəmiyyətə inteqrasiya edə bilərmi?
   Bəli, vaxtında müalicə və sosial dəstək alan şəxslər tam şəkildə cəmiyyətə inteqrasiya ola bilər və normal həyat yaşayır.
6. İİÇV-in müalicəsi varmı?
   Hazırda tam sağaldıcı müalicə yoxdur, lakin antiretrovirus preparatları xəstəliyin inkişafını ləngidir və həyat keyfiyyətini artırır.
7. Azərbaycanda İİÇV testləri harada verilir?
   Dövlət və özəl tibb müəssisələrində, eləcə də Respublika QİÇS-lə Mübarizə Mərkəzində anonim və pulsuz testlər verilir.
8. İİÇV-ə yoluxmuş analar uşaq dünyaya gətirə bilərmi?
   Bəli, xüsusi tibbi nəzarət və müalicə ilə ana İİÇV-i uşağa ötürməmək mümkündür.
9. İİÇV-ə yoluxmuş şəxslərə psixoloji dəstək verilir?
   Azərbaycanda müxtəlif dövlət və ictimai təşkilatlar tərəfindən psixoloji və sosial dəstək xidmətləri təqdim olunur.
10. İİÇV-in yayılmasına qarşı dövlət hansı tədbirləri görür?
    Dövlət səviyyəsində profilaktika, müalicə, maarifləndirmə və sosial dəstək proqramları həyata keçirilir, xəstəliyin yayılması nəzarətdə saxlanılır.