Dilimizin qrammatik quruluşunda bağlayıcılar və bağlama vasitələri cümlələrin məna əlaqələrinin qurulmasında mühüm rol oynayır. “İkən” sözü Azərbaycan dilinin qədim, çoxfunksiyalı və fərqli üslublarda işlədilən bağlayıcılarından biridir. Bu söz, həm müasir ədəbi dildə, həm də dialekt və şivələrdə, eləcə də yazılı və şifahi ünsiyyətdə aktiv şəkildə istifadə olunur. “İkən” vasitəsilə müxtəlif tip cümlələrdə hadisələrin və hərəkətlərin eyni vaxtda baş verməsi, zaman baxımından əlaqəsinin qurulması, yanaşılıq və paralellik ifadə edilir. Dilçiliyin və qrammatikanın klassik qaydalarında “ikən” zaman zərfi, bağlayıcı və ya modal vasitə kimi fərqli baxışlarla təhlil edilib. Bəzi tədqiqatçılar “ikən” sözünü bütövlükdə zaman baxımından izah edir, bəziləri isə onun məcazi və funksional çalarlarına da toxunurlar. Azərbaycan ədəbi dilində “ikən” həm yazıçı üslubunda, həm elmi-nəzəri məqalələrdə, həm də gündəlik ünsiyyətdə müxtəlif konstruksiyalarda rast gəlinir. Qədim mətnlərdə və klassik ədəbiyyatda da “ikən” bağlayıcısının spesifik işlənmə nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə “ikən” Azərbaycan dilinin zəngin leksik və qrammatik ehtiyatının vacib bir hissəsidir.
“İkən” Sözünün Mənşəyi və Tarixi İnkişafı
Azərbaycan dilinin etimologiyası və tarixi inkişafı baxımından “ikən” sözü qədim türk dillərindən gələn və eyni kökdən törəmiş bir dil vahididir. Qədim türk dillərində “iken” və ya “ikän” forması zaman və yanaşılıq bildirən bir bağlayıcı kimi işlədilib. Bu sözün kökü “ik-” və “-ən” şəklində parçalanır və zaman bildirən söz düzəldici şəkilçilərlə birləşərək yaranıb. Müxtəlif tarixi mənbələrdə, xüsusilə Orxon-Yenisey abidələrində və qədim türk dastanlarında “ikän” tipli bağlayıcılara tez-tez rast gəlinir. O dövrdə bu söz bir hadisənin və ya hərəkətin digər hadisə ilə eyni zamanda baş verdiyini, paralel şəkildə cərəyan etdiyini bildirirdi. Dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində bu bağlayıcı fərqli fonetik formalar alıb və zamanla ədəbi dilə “ikən” formasında daxil olub. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında da “ikən” ifadəsi daha çox bədii təsvir vasitəsi kimi, şeirdə və prozada paralellik, yanaşılıq, zaman kəsiyinin təsviri üçün işlədilib. “İkən” sözü, həmçinin, Azərbaycan türkcəsinin bütün dialektlərində, müxtəlif bölgələrdə dəyişməz və sabit formadadır. Bəzi dialektlərdə isə “iken”, “ikən”, “ikaan” kimi fonetik variantları da müşahidə olunur. Müasir dövrdə “ikən” sözü artıq tam leksik və qrammatik norma halını alıb və geniş istifadə sahəsinə malikdir.
Qrammatik və Leksik Funksiyaları
Azərbaycanca “ikən” sözü zaman əlaqəsi yaradan, eyni zamanda baş vermə, yanaşılıq və paralellik ifadə edən bağlayıcı və köməkçi vasitə kimi çıxış edir. Ən çox istifadə edildiyi konstruksiya felin xəbər formasına, isim, sifət və ya zərfə artırılaraq “zaman cümləsi” və ya “yan cümlə” düzəldir. Məsələn, “O, oxuyarkən musiqi dinləyir”, “Mən məktəbdə ikən çoxlu kitab oxuyurdum”, “Uşaq xəstə ikən həkim çağırıldı”. Burada “ikən” həmin hərəkətin başqa bir hərəkətlə eyni zamanda və ya eyni dövrdə baş verdiyini bildirir. “İkən” sözü Azərbaycan dilində yalnız zaman əlaqəsi yox, bəzən də məcazi mənada paralel hadisə və ya müqayisə elementlərini də ifadə edə bilər. Həmçinin, “ikən” müxtəlif fel formaları ilə (xəbər şəkilçisi, felin təsriflənməsi, məsdər, isimləşmiş forma və s.) işlədilir və cümləyə əlavə mənəvi çalarlar qatır. Leksik və qrammatik funksiyaları baxımından “ikən” sözünün işlənməsi dilin ifadə imkanlarını artırır və mətnin strukturunda məna əlaqələrinin daha aydın qurulmasına kömək edir. “İkən” həm yazılı, həm də şifahi nitqdə qısa və aydın zaman əlaqəsi yaratmaq üçün əsas vasitələrdən sayılır.
“İkən” ilə Qurulan Cümlələrin Növləri və İstifadə Sahələri
“İkən” bağlayıcısı ilə qurulan cümlələr əsasən iki növə bölünür: əsas cümlə və asılı (yan) cümlə. Yan cümlə “ikən” ilə başlayır və əsas cümləyə zaman, yanaşılıq və ya paralellik münasibəti bildirir. Məsələn: “Müəllim dərs deyərkən, uşaqlar onu diqqətlə dinləyirdi”, “Onlar məktəbdə ikən çox dost oldular”. Burada “ikən” hadisələrin eyni vaxtda və ya bir hadisənin baş verdiyi dövrdə digərinin də baş verdiyini göstərir. “İkən” həmçinin bədii üslubda, publisistik yazılarda, elmi məqalələrdə, gündəlik danışıqda və hətta rəsmi sənədlərdə də işlədilir. Onun köməyi ilə yazılı mətnlərdə hadisələr arasında səbəb-nəticə, zaman ardıcıllığı və paralel inkişaf aydın şəkildə vurğulanır. Məktəb və universitet proqramlarında, dilçilik dərslərində “ikən” bağlayıcısı xüsusi olaraq izah edilir və nümunələrlə göstərilir. “İkən” həm gündəlik, həm də rəsmi yazışmalarda geniş istifadə edilir və Azərbaycan dilinin funksional və üslubi imkanlarının bir göstəricisidir. “İkən” ilə qurulan cümlələrə ədəbi əsərlərdə, xüsusilə klassik Azərbaycan poeziyasında, nəsr və publisistikada tez-tez rast gəlinir. Bu da onun dilimizdəki əhəmiyyətini və aktuallığını göstərir.
“İkən” Bağlayıcısının İfadə Çalarları və Semantik Yükləri
“İkən” bağlayıcısı cümlədə yalnız zaman əlaqəsi yaratmaqla kifayətlənmir, bəzən paralellik, təzad və ya müqayisə, şərait və şərt anlamı da verir. Məsələn, “O gənc ikən belə ağıllı idi” cümləsində “ikən” həm yaş dövrünü, həm də şəxsiyyətin keyfiyyətlərinin həmin dövrdə olduğunu bildirir. Bəzən “ikən” ilə cümlə daha dərin semantik çalarlar qazanır, hadisələr arasında səbəb-nəticə, müqayisə və ya təzad münasibəti yaradır. “Bacısı oxuyarkən, o, mahnı ifa edirdi” misalında paralellik var. “Qonşusu evdə yox ikən, oğru pəncərədən keçdi” cümləsində isə hadisənin baş verdiyi şərait və zaman göstərilir. “İkən” bağlayıcısı, xüsusilə bədii ədəbiyyatda, cümləyə emosiya, təsvir və təsvirdə incəlik qatır. Eləcə də, “ikən” vasitəsilə cümlədə hadisələrin gedişatına xüsusi ahəng, ritm və dinamika əlavə olunur. Bu cəhətlərə görə “ikən” dilin məna qatlarını zənginləşdirən, yazıçı və publisistlər üçün ifadə imkanlarını artıran vacib vasitədir. “İkən”in semantik yükləri bəzən kontekstdən asılı olaraq dəyişir, cümlənin əsas ideyasını və emosional fonunu müəyyənləşdirir.
“İkən”in Sinonimləri və Alternativ İfadələri
Azərbaycan dilində “ikən” bağlayıcısının tam funksional sinonimi yoxdur, amma bəzi hallarda “zaman”, “-anda”, “-ərkən”, “olduqda”, “vaxtı ilə”, “dövründə”, “o zaman” kimi ifadələrlə əvəz oluna bilər. Lakin bu söz və birləşmələr “ikən”in yaratdığı eyni dərəcədə yığcamlıq, paralellik və təbii zaman əlaqəsini tam əvəz etmir. Məsələn, “Mən tələbə ikən çox kitab oxuyurdum” cümləsindəki “ikən”in yerinə “tələbə olduğum zaman” və ya “tələbə olduğum dövrdə” yazmaq mümkündür, amma burada ifadənin qrammatik quruluşunda və üslubda bir qədər fərq yaranır. Eyni zamanda, “-ərkən” şəkilçisi də fel formasında “ikən”in yerini bəzən tuta bilər: “Oxuyarkən”, “Yazarkən” və s. Lakin ad, sifət və ya digər nitq hissələri ilə “ikən” bənzərsiz qrammatik dəyərə malikdir. Bu səbəbdən Azərbaycan ədəbi dilində “ikən” ən çox istifadə olunan və ən universal zaman bağlayıcılarından sayılır.
“İkən” Sözünün Azleks.az Lüğətində İzahı
Azleks.az — Azərbaycan dilinin ən geniş, etibarlı və rəsmi onlayn leksik portalı kimi “ikən” sözünü xüsusi qrammatik vahid və bağlayıcı kimi təqdim edir. Azleks.az lüğətində qeyd olunur ki, “ikən” bağlayıcı və ya zaman zərfi kimi, “hansısa hadisənin, halın və ya hərəkətin başqa bir hadisə, hal və ya hərəkətlə eyni vaxtda baş verdiyini bildirən” qrammatik vasitədir. Lüğətdə çoxlu nümunə cümlələr və izahlı təhlillər göstərilir. “İkən” köhnə türk dillərində və müasir türk dillərində eyni məna yükü ilə işlədilir. Portalda qeyd olunur ki, “ikən” bəzən zaman bildirən cümlə yaradır, bəzən isə paralellik və ya şərait bildirir. “İkən” sözünün leksik və qrammatik mövqeyi, həmçinin istifadəsi və nümunə cümlələri barədə Azleks.az-da geniş və təsdiqli məlumat yerləşir. Portalda “ikən” həm elmi, həm də bədii üslubda işlənən tipik bağlayıcı kimi verilir və ona bənzər digər ifadələrlə müqayisə edilir. Bu rəsmi mənbədə göstərilir ki, “ikən” bağlayıcısı Azərbaycan dilinin qrammatik sistemində sabit və universal bir dəyərə malikdir və bütün nitq üslublarında işlədilir.
“İkən”in Müasir Dilimizdə Əhəmiyyəti və İstifadə Trendiləri
Müasir Azərbaycan dilində “ikən” bağlayıcısı həm ədəbi, həm də gündəlik ünsiyyətdə aktiv istifadə olunur. Bu bağlayıcı həm yazılı nitqdə, həm də şifahi çıxışlarda hadisələr arasında zaman əlaqəsinin, paralellik və yanaşılığın ifadəsində əsas rol oynayır. Ədəbiyyat, publisistika, elmi əsərlər, jurnalistika, məktəb və ali məktəb proqramları, rəsmi sənədlər və hüquqi mətnlərdə “ikən”in işlənməsi geniş yayılıb. Müasir yazıçı və publisistlər bu vasitədən mətnin dinamikliyini, hadisələr arasında əlaqənin aydın qurulmasını təmin etmək üçün istifadə edirlər. Müəllim və alimlər isə dilçilik dərslərində, leksik və qrammatik izahlarda “ikən” bağlayıcısının nümunə və təhlillərlə geniş tədrisinə yer verirlər. Azleks.az kimi müasir lüğət portallarında “ikən” sözünün nümunələr, qrammatik funksiyalar və variantlarla izahı gənc nəslin, tələbələrin və dil öyrənənlərin istifadəsini asanlaşdırır. Bununla yanaşı, “ikən” müxtəlif dialektlərdə və şivələrdə də işlədilir, bəzi hallarda fonetik fərqlə olsa da, əsas məna və funksiyası qorunur. “İkən”in müasir dilimizdə geniş yayılması, onun Azərbaycan dilinin qrammatik və leksik strukturunda sabit, etibarlı və universal vasitə olduğunu göstərir.
“İkən” Azərbaycan dilinin qrammatik və leksik sistemində xüsusi əhəmiyyətə malik olan, qədim türk köklərinə dayanan və bütün üslub qatlarında işlənən universal bağlayıcıdır. Onun tarixi inkişafı, fonetik və semantik xüsusiyyətləri, qrammatik funksiyaları, üslubi çalarları və sinonimləri dilin zəngin ifadə imkanlarının göstəricisidir. Müasir ədəbi dildə və gündəlik ünsiyyətdə “ikən” hadisələr arasında zaman, paralellik və yanaşılıq münasibətlərinin qurulmasında əsas vasitədir. Azleks.az kimi rəsmi və nüfuzlu mənbələr “ikən”in izahını, nümunə və funksiyalarını geniş şəkildə təqdim edir və dilin inkişafı üçün aktual vəsait rolunu oynayır. Dilimizin ifadə zənginliyində, mətnlərin strukturunda və cümlələrin mənaca dolğun olmasında “ikən”in rolu danılmazdır. Bu bağlayıcının düzgün işlədilməsi, xüsusilə gənc nəsil üçün, Azərbaycan dilinin lüğət və qrammatikasının öyrənilməsində vacib mərhələ hesab olunur. Bütün bunlar “ikən” sözünün həm tarixi, həm müasir dilimiz üçün aktual və vacib qrammatik vahid olmasını təsdiqləyir.
Ən Çox Verilən Suallar
Ən Çox Verilən Suallar
-
“İkən” nədir və Azərbaycan dilində hansı funksiyanı yerinə yetirir?
“İkən” Azərbaycan dilində zaman və paralellik bildirən bağlayıcı və köməkçi nitq vahididir. Hərəkətlərin, hallar və ya hadisələrin eyni vaxtda baş verməsini və ya yanaşı inkişafını ifadə edir. -
“İkən” sözünün mənşəyi və tarixi necədir?
“İkən” sözü qədim türk dillərindən gəlir, Orxon-Yenisey abidələrində “iken/ikän” formasında işlədilib və bu gün də Azərbaycan dilində eyni qrammatik və leksik funksiya ilə istifadə olunur. -
“İkən” hansı cümlə quruluşlarında işlədilir?
“İkən” əsasən fel, isim, sifət və zərf formalarına qoşularaq zaman və yanaşılıq bildirən yan cümlələr yaradır: “O, tələbə ikən çox oxuyurdu.” -
“İkən”in dilimizdə sinonimləri və alternativləri varmı?
Tam sinonimi yoxdur, ancaq bəzi hallarda “-anda”, “-ərkən”, “zaman”, “dövründə”, “olduqda” kimi söz və şəkilçilər “ikən”in yerini qismən tuta bilər. -
“İkən” gündəlik danışıqda və yazılı dildə necə istifadə olunur?
Həm gündəlik şifahi ünsiyyətdə, həm də yazılı ədəbi və elmi mətnlərdə hadisə və hərəkətlərin eyni zamanda baş verdiyini, yanaşı cərəyan etdiyini göstərmək üçün istifadə olunur. -
“İkən”lə bağlı cümlə nümunələri hansılardır?
“Mən uşaq ikən çox xəyal edirdim.”, “O, işləyərkən musiqi dinləyirdi.”, “Qapı bağlı ikən heç kim içəri girmədi.” -
“İkən” sözü leksik portalda necə izah olunur?
“ikən” hadisə, hərəkət və ya halın başqa bir hadisə ilə eyni vaxtda və paralel baş verdiyini bildirən bağlayıcı kimi təqdim olunur, müxtəlif nümunələrlə izah edilir. -
“İkən”in funksional və üslubi əhəmiyyəti nədən ibarətdir?
“İkən” cümləyə paralellik, zaman ardıcıllığı, bəzən şərait və müqayisə çaları qatır, dilin ifadə imkanlarını genişləndirir və məna əlaqələrini aydınlaşdırır. -
“İkən”in işlənməsi hansı üslubda daha çox rast gəlinir?
“İkən” həm bədii, həm publisistik, həm elmi, həm də gündəlik şifahi və yazılı nitqdə aktiv şəkildə işlədilir. -
“İkən”in düzgün işlədilməsi üçün nələrə diqqət yetirilməlidir?
“İkən” həmişə eyni zamanda və ya paralel baş verən hadisələrə aid olur, cümlədə fel, isim və digər nitq hissələri ilə yanaşı işlənərkən məna əlaqəsinin düzgün qurulması vacibdir.
