İlbiz Dərmanı : Növləri , İstifadəsi

İlbiz dərmanı bağbanlıq, əkinçilik və xüsusən də meyvə-tərəvəz yetişdiriciliyi ilə məşğul olan insanların ən çox maraqlandığı və istifadəsinə ehtiyac duyduğu vasitələrdən biridir. Son illərdə ilbiz və çığırğanların kəskin şəkildə artması, onların istər açıq sahədə, istərsə də istixanalarda məhsula vurduğu zərər bu mövzunu daha da aktuallaşdırıb. Azərbaycan kimi rütubətli iqlimə malik ərazilərdə, xüsusilə yaz və payız aylarında ilbizlər sürətlə artır və yaşıllıqlara, gənc fidanlara, kələm, salat, çiyələk, pomidor, bibər və digər tərəvəz bitkilərinə ciddi təhlükə yaradır. İlbizlərin zərərsizləşdirilməsi üçün istifadə olunan dərmanların çeşidi genişdir, lakin effektivlik, təhlükəsizlik və ekoloji balans kimi amillər onların seçilməsində əsas rol oynayır.

İlbizlər və onların zərərləri

İlbizlər əsasən yumşaq bədənli, qabıqlı və ya qabıqsız olub, nəmli və kölgəli yerlərdə tez-tez rast gəlinən, bitkilərin yarpaqları, kökləri və meyvələri ilə qidalanan həşəratlardır. Onlar adətən axşam və səhər saatlarında aktiv olurlar. İlbizlərin bağ və əkin sahələrinə vurduğu zərər çox genişdir: gənc fidanların köklərini gəmirib məhv edir, yarpaqların səthində deşiklər açır, məhsulun keyfiyyətinə və miqdarına ciddi təsir göstərir. İlbizlərin təkcə fiziki ziyanı deyil, həm də bitkilərdə göbələk xəstəliklərinin yayılmasında rolu, bakterial infeksiyaların artmasına səbəb olması bağçılıqda və kənd təsərrüfatında böyük problemlərə gətirib çıxarır. Həmçinin, onlar bəzi hallarda insan sağlamlığı üçün də təhlükəli ola bilər, çünki müxtəlif parazit və mikroorqanizmləri daşıyırlar.

İlbiz dərmanlarının növləri və təsnifatı

İlbizlərə qarşı istifadə olunan dərmanlar – elmi dildə mollusksidlər adlanır. Mollusksidlər bir neçə əsas qrupa bölünür:

1. Kimyəvi dərmanlar – ən geniş yayılmış və effektiv qrupdur. Bunlara əsasən metaldehid (Metaldehyde), dəmir(III)fosfat (Ferric phosphate), mezurol, metiokarb və s. tərkibli preparatlar daxildir. Metaldehid əsasən dənəvər və toz formasında satılır, həm bağda, həm istixanada istifadə olunur. Dəmir(III)fosfat isə həm ekoloji, həm də insan və heyvan sağlamlığı üçün daha təhlükəsiz sayılır. Kimyəvi mollusksidlər tez təsir göstərir, ilbizləri qısa müddətdə məhv edir, lakin istifadədə təhlükəsizlik qaydalarına mütləq əməl olunmalıdır.
2. Bioloji və ekoloji vasitələr – son illər ekoloji tarazlığın qorunması məqsədilə geniş tətbiq edilir. Bura əsasən bioloji aqressiv mikroorqanizmlər, yırtıcı həşəratlar (məsələn, carabus, bəzi quş növləri), eləcə də bitkilər üçün zərərsiz, lakin ilbizlərə öldürücü təsir göstərən maddələr daxildir. Dəmir(III)fosfat preparatları məhz ekoloji baxımdan üstün hesab olunur, çünki təbiətdə tez parçalanır və qalıq saxlamır.
3. Ənənəvi və xalq üsulları – müxtəlif ölkələrdə bağbanlar ilbizlərlə mübarizədə kül, duz, əhəng, qəhvə çöküntüsü, yumurta qabığı, saman və qum kimi fiziki maneə yaradıcı vasitələrdən istifadə edirlər. Bu üsullar ilbizlərin hərəkətini çətinləşdirir və onların bitkilərə yaxınlaşmasının qarşısını alır.

Kimyəvi mollusksidlərin təsir mexanizmi

Ən çox istifadə olunan ilbiz dərmanlarından biri metaldehiddir. Bu maddə ilbizlərin selikli qatını (mukusunu) pozur, nəticədə orqanizmlərində su itirir və dehidrasiya baş verir. Metaldehid dənəcikləri torpağa səpilir, ilbiz və çığırğanlar onu yeyəndə ya da onunla təmasda olduqda zəhərlənərək ölürlər. Dəmir(III)fosfat preparatları isə ilbizlər tərəfindən yeyildikdə onların qidalanma sistemini pozur və aclıqdan məhv olmalarına səbəb olur. Bu preparatlar bitki və heyvanlar üçün təhlükəsizdir, çünki onlar tərəfindən həzm olunmur və orqanizmlərinə təsir göstərmir. Metyokarb preparatları daha təsirli, lakin insan və ev heyvanları üçün təhlükəli ola bilər, buna görə də bu maddədən istifadə zamanı ehtiyat tədbirləri artırılmalıdır.

Bioloji və ekoloji mübarizə üsulları

Bioloji nəzarət vasitələri kimi, bəzi mikroorqanizmlər və yırtıcı canlılar ilbiz populyasiyasının təbii azaldılmasında istifadə edilir. Carabus cinsinə aid yırtıcı böcəklər, bəzi quş növləri və qurbağalar ilbizləri yem olaraq istifadə edirlər. Bioloji preparatlar içərisində “Nemaslug” (Parasitic nematodes – Phasmarhabditis hermaphrodita) çox populyardır. Bu parazit qurdlar torpağa yeridilir və ilbiz bədəninə daxil olaraq onu tədricən öldürür. Bioloji üsullar kimyəvi dərmanlardan fərqli olaraq, təbiətə və insan sağlamlığına minimal təsir göstərir.

Ənənəvi və fiziki müdafiə tədbirləri

İlbizlərə qarşı istifadə olunan fiziki müdafiə tədbirlərinə ilk növbədə torpaq səthində quruducu və maneə yaradan materialların səpilməsi daxildir: yumurta qabıqları, taxta yonqarı, qum, kül, əhəng tozu, mis lent, qəhvə çöküntüsü və s. Bu materiallar ilbizlərin hərəkətini məhdudlaşdırır, onların selik ifrazını çətinləşdirir və nəticədə bitkilərə yaxınlaşmasını azaldır. Eyni zamanda, bağ və istixanaların ətrafının təmiz saxlanılması, alaq otlarının vaxtında yığışdırılması, torpağın vaxtlı-vaxtında qurudulması ilbizlərin yayılmasının qarşısını alır.

Dərmanların tətbiqi və təhlükəsizlik qaydaları

İlbiz dərmanlarının tətbiqində bir sıra təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmək vacibdir. Kimyəvi preparatlar istifadə olunarkən əlcək, maska və qoruyucu geyimlərdən istifadə edilməlidir. Dərmanlar əsasən səhər və ya axşam saatlarında, havanın küləksiz və yağışsız vaxtında, ilbizlərin ən fəal olduğu dövrdə torpağa və bitki ətrafına səpilir. İstifadə qaydaları və dozanı aşmaq olmaz, çünki bu, məhsulda kimyəvi qalığın qalmasına, torpağın və suyun çirklənməsinə səbəb ola bilər. Dəmir(III)fosfat əsaslı preparatlar isə orqanizmlər üçün təhlükəsiz olduğundan daha geniş və rahat istifadə olunur. İstifadədən sonra əllər sabunla yaxşı yuyulmalıdır, qida məhsulları və ev heyvanları ilə təmasdan qaçınılmalıdır.

İlbiz dərmanlarının seçilməsində əsas meyarlar

İlbiz dərmanı seçərkən bir neçə əsas meyar nəzərə alınmalıdır:

• Bitki növü və yetişdirmə şəraiti: İstixana və ya açıq sahədə fərqli preparatlardan istifadə olunmalıdır.
• Ekoloji təhlükəsizlik: Tərkibində dəmir(III)fosfat və ya bioloji komponentlər olan preparatlar daha məqsədəuyğundur.
• İnsan və ev heyvanları üçün təhlükəsizlik: Kimyəvi tərkibli preparatlar uşaq və heyvanların olduğu sahələrdə az istifadə edilməlidir.
• Məhsulun yetişmə mərhələsi: Məhsul yığımına az qalmış kimyəvi preparatlardan istifadə etmək məsləhət görülmür.
• Təsir müddəti və preparatın yenilənmə ehtiyacı: Bəzi dərmanlar tez parçalandığı üçün yenidən tətbiq olunmalıdır.

İlbiz dərmanlarının ekoloji və iqtisadi təsiri

Son illər kimyəvi mollusksidlərdən istifadə bağbanlıqda məhsuldarlığın artmasına kömək etsə də, onların uzunmüddətli ekoloji təsiri barədə narahatlıqlar artır. Kimyəvi maddələrin həddən artıq istifadəsi torpaqda və sudakı faydalı mikroorqanizmlərə zərər verə, ekosistemdə balansı poza bilər. Ona görə də Avropa və inkişaf etmiş ölkələrdə ekoloji və bioloji dərmanların tətbiqinə üstünlük verilir. Azərbaycan da bu tendensiyanı tədricən mənimsəyir, bazarda ekoloji mollusksidlərə maraq artır. İqtisadi cəhətdən ilbiz dərmanlarının düzgün seçimi və tətbiqi məhsul itkisinin qarşısını alır, məhsulun keyfiyyətini qoruyur və bağbanın gəlirini artırır.

Praktik məsləhətlər və bağbanlar üçün tövsiyələr

1. İl biz populyasiyası çox olan ərazilərdə müntəzəm müşahidə və mexaniki toplama (ilbizlərin əllə yığılması) kimi üsullarla populyasiyanı minimuma endirmək mümkündür.
2. Fiziki maneələr, mis lent, yumurta qabıqları və əhəng torpaqda qoruyucu qat yaradır.
3. Kimyəvi dərmanlardan yalnız lazım gəldikdə və göstərilən dozalarda istifadə edilməlidir.
4. Dəmir(III)fosfat əsaslı preparatlar ekoloji və sağlamlıq baxımından üstünlük təşkil edir.
5. Bioloji preparatlar uzunmüddətli və təhlükəsiz təsirə malikdir.
6. Sahədə suvarma sisteminin nizamlı və optimal qurulması, torpağın həddən artıq nəm olmaması ilbizlərin artmasının qarşısını alır.
7. Məhsul yığımından bir müddət əvvəl dərmanların istifadəsi dayandırılmalıdır.

İlbiz dərmanı ilə bağlı Azərbaycan bazarında mövcud məhsullar

Azərbaycan bazarında ən çox istifadə olunan preparatlar arasında “Metaldehid” (Metaldehyde), “Ferramol” (dəmir(III)fosfat əsaslı), “Metiocarb”, “Nemaslug” (bioloji parazit qurdlar) və “Slux” (yeni nəsil dərman) mövcuddur. Bağ və bostan dükanlarında, eləcə də kənd təsərrüfatı malları mağazalarında bu dərmanların müxtəlif formaları satılır. Satın almadan əvvəl məhsulun rəsmi qeydiyyat sertifikatının olub-olmadığına, istifadə qaydalarının və təhlükəsizlik tədbirlərinin göstərilməsinə diqqət yetirmək vacibdir.

İlbiz dərmanı düzgün seçildikdə və elmi əsaslarla tətbiq edildikdə bağbanlıq və əkinçilik üçün ən təhlükəsiz və effektiv mübarizə vasitələrindən biri olur. Kimyəvi, bioloji və fiziki üsulların hər birinin öz üstün və zəif tərəfləri mövcuddur. Ən yaxşı nəticə üçün bu üsullar kompleks şəkildə, bir-birini tamamlayan formada tətbiq olunmalıdır. Ekoloji təhlükəsizlik, insan sağlamlığı, məhsulun keyfiyyəti və iqtisadi səmərəlilik hər zaman əsas seçim meyarı olmalıdır. İlbiz dərmanı istifadəsində düzgünlük, məsuliyyət və elmi yanaşma bağbanların məhsuldarlığının və torpağın sağlamlığının təminatıdır.

Ən Çox Verilən Suallar