İlçə : Mənası , Mənşəyi

İlçə anlayışı Azərbaycan torpaqşünaslığında və kənd təsərrüfatında ən çox istifadə olunan terminlərdən biri kimi tanınır. İlçə sözü həm elmi ədəbiyyatda, həm də kəndli məişətində xüsusi yer tutmuş, müxtəlif təbii və iqlim şəraitində formalaşan, məhsuldarlıq baxımından önəmli olan bir torpaq növünü ifadə edir. Azərbaycan kimi təbii-coğrafi baxımdan rəngarəng ölkədə torpaq örtüyünün tərkibi, xüsusiyyətləri, yaranma tarixi, təsərrüfat və ekoloji əhəmiyyəti, qorunma üsulları daim araşdırma və tədqiqat mövzusu olmuşdur. İlçə torpaqları da məhz bu elmi və praktiki axtarışların əsas obyektlərindən biridir. Bu torpaq tipi öz struktur xüsusiyyətləri, bioloji və kimyəvi tərkibi, məhsuldarlıq səviyyəsi, yaranma və yayılma şəraiti, kənd təsərrüfatında oynadığı rolu ilə seçilir və Azərbaycan kənd təsərrüfatında xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

İlçə sözünün mənşəyi və termin kimi yaranması

İlçə termini qədim türk dillərində “yüngül”, “incə”, “nazik”, “nəfis” kimi mənaları ifadə etmiş, zaman keçdikcə müxtəlif sahələrdə işlədilmişdir. Elmi torpaqşünaslıqda isə ilçə dedikdə, əsasən, çəmən və meşə zonalarında, dağətəyi və düzənlik ərazilərdə, nəm və mülayim iqlim şəraitində yaranan, humusla zəngin, orta və yüksək məhsuldarlığa malik torpaq növü başa düşülür. Bu termin XIX əsrin sonlarından etibarən Azərbaycan və ümumiyyətlə Qafqaz regionu torpaqşünaslıq məktəbində geniş yayılmış, müasir aqrar elmdə isə konkret elmi-istehsalat məzmunu almışdır.

İlçə torpaqlarının yaranma şəraiti və coğrafi yayılması

İlçə torpaqları əsasən 500–1500 metr yüksəklikdə, çay vadilərində, dağətəyi və düzənlik zonalarda formalaşır. Yaranmasında iqlim (yağıntı və temperatur), torpaq əmələgətirici süxurlar, su rejimi, bitki örtüyü və torpaq mikroorqanizmləri mühüm rol oynayır. Azərbaycanın Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Qazax-Tovuz, Gəncə-Göygöl, Lənkəran-Astara, Qarabağ bölgələrində ilçə torpaqları ən geniş yayılmış torpaq tipidir. Bu ərazilərdə yaz və payız aylarında nəm bolluğu, yayda isə orta quraqlıq şəraiti ilçə torpaqlarının formalaşmasına səbəb olur. Dağ yamaclarında və çəmən-meşə zonalarında dərin, qara və humuslu, düzənlik və yarımtəpə sahələrdə isə daha yüngül və boz-qonur tonlu torpaqlar əmələ gəlir.

İlçə torpaqlarının morfoloji və kimyəvi xüsusiyyətləri

İlçə torpaqları öz morfoloji strukturuna görə digər torpaq növlərindən fərqlənir. Onlarda yuxarı humus qatı adətən 25–45 sm arasında olur, torpağın rəngi qara, tünd-qonur, bəzi yerlərdə açıq-boz olur. Kimyəvi tərkibi yüksək humus (3–6%), azot, fosfor, kalium, maqnezium, kalsium və digər qida elementləri ilə zəngindir. İlçə torpaqlarında pH göstəricisi əsasən 6.2–7.5 intervalında olur ki, bu da neytral və zəif turş mühit yaradır. Torpaq mexaniki tərkib baxımından gil, qumlu-gil, bəzən isə qumlu olur. Suyun keçiriciliyi və hava rejimi yaxşı olan ilçə torpaqları kök sisteminin inkişafı və məhsuldarlığın artması üçün əlverişli şərait yaradır.

İlçə torpaqlarının aqrar və ekoloji əhəmiyyəti

İlçə torpaqları Azərbaycan kənd təsərrüfatında əsas baza torpaq növlərindən biri kimi qiymətləndirilir. Bu torpaqlarda taxıl, tərəvəz, bostan, çay, tütün, üzüm, meyvə bağları və digər kənd təsərrüfatı məhsulları uğurla yetişdirilir. Humus və qida maddələrinin bolluğu məhsulun keyfiyyət və miqdarına müsbət təsir göstərir. İlçə torpaqları əksər hallarda dəmyə şəraitində, bəzən isə suvarma sistemi ilə istifadə olunur. Ekoloji baxımdan bu torpaqlar meşə və çəmən bitkilərinin inkişafı, su hövzələrinin təmizliyi və təbii ekosistemin balansı üçün çox önəmlidir. İlçə torpaqlarında bioloji müxtəliflik yüksəkdir, mikroorqanizmlərin, torpaq faunasının fəaliyyəti intensivdir.

İlçə torpaqlarında kənd təsərrüfatı becərilməsi

İlçə torpaqlarının səmərəli və uzunmüddətli istifadəsi üçün xüsusi aqrotexniki qaydalara əməl edilməlidir. Şumlama, dərin becərmə, üzvi və mineral gübrələrdən səmərəli istifadə, növbəli əkin, alaq otlarının müntəzəm təmizlənməsi, torpaq strukturunun qorunması əsas şərtlərdir. İlçə torpaqları sürətli deqradasiya və eroziya riskinə məruz qalır, bu səbəbdən suvarmada israfçılığa yol vermək olmaz, eroziyadan qoruyucu tədbirlər vacibdir. Damcı suvarma, minimal şumlama, üzvi malçlama və mikrobioloji preparatların tətbiqi müasir aqrotexnologiyada məhsuldarlığın artması və torpaq sağlamlığının qorunması üçün əsas hesab edilir.

İlçə torpaqlarının məhsuldarlığına təsir edən amillər

İlçə torpaqlarının məhsuldarlığına iqlim şəraiti, suvarma, gübrələmə, əkin texnologiyası, bitki növləri və torpağın fiziki strukturunun saxlanılması təsir edir. Suvarmanın düzgün təşkili, gübrələrin normaya uyğun verilməsi, vaxtında şumlama, növbəli əkin, dərin kök sisteminə malik bitkilərin seçilməsi əsas məhsuldarlıq amilləridir. Torpaq səthinin qorunması, kimyəvi maddələrin normadan artıq tətbiqinin qarşısının alınması, torpağın üzvi maddələrlə zənginləşdirilməsi vacibdir.

İlçə torpaqlarında deqradasiya və bərpa tədbirləri

İntensiv əkinçilik, həddindən artıq gübrə və pestisid istifadəsi, suvarmada israf, alaq otlarının çoxalması nəticəsində ilçə torpaqlarının humus qatında azalma, struktur pozulması, su və külək eroziyası müşahidə edilir. Bu prosesin qarşısını almaq üçün yaşıl gübrə (lupin, qarabaşaq, yonca), üzvi gübrələr, kompost, biopreparatlar, malçlama və ağac-cin ağac zolaqları salınması kimi bərpa tədbirləri mühümdür. Bu tədbirlər torpağın məhsuldarlığını və ekosistemin sabitliyini təmin edir.

İlçə torpaqları və müasir tədqiqatlar

Son illər Azərbaycan torpaqşünaslığında ilçə torpaqları üzərində aparılan laborator və sahə tədqiqatları torpağın struktur, kimyəvi, bioloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə imkan verib. Yeni torpaq xəritələrinin tərtibi, aqrokimyəvi analizlər, bioloji aktivliyin ölçülməsi və optimal becərmə üsullarının tətbiqi kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafına təkan verir. İlçə torpaqlarında müasir texnologiyaların tətbiqi, ekoloji kənd təsərrüfatı, orqanik məhsul istehsalı və yaşıl iqtisadiyyat perspektivləri yüksəkdir.

İlçə torpaqlarının Azərbaycan iqtisadiyyatında və kənd təsərrüfatında rolu

İlçə torpaqları ölkənin kənd təsərrüfatı məhsullarının böyük hissəsini təmin edən əsas baza torpaq tipidir. Bu torpaqlarda becərilən məhsullar daxili bazarın ehtiyaclarını ödəməklə yanaşı, ixrac potensialı ilə də seçilir. İlçə torpaqlarında ekoloji kənd təsərrüfatı, orqanik məhsul istehsalı və yaşıl texnologiyaların tətbiqi getdikcə genişlənir. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı istehsalının davamlı inkişafı məhz bu torpaq növünün səmərəli və düzgün idarə olunmasından asılıdır.

İlçə torpaqları Azərbaycan təbiətinin və kənd təsərrüfatının ayrılmaz parçasıdır. Onların fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri, bioloji aktivliyi, yüksək məhsuldarlıq potensialı, ekologiya və iqtisadiyyat üçün əhəmiyyəti böyükdür. Düzgün aqrotexniki tədbirlər, müasir tədqiqatların nəticələrinin praktikada tətbiqi, ekoloji balansın qorunması və torpağın bərpası ilçə torpaqlarının dayanıqlı istifadəsini təmin edir. Bu torpaq növü ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi və kənd təsərrüfatının gələcəyi üçün strateji resurs sayılır.

Ən Çox Verilən Suallar